|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 czerwca 2025 r., w Akademii Górniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie, odbyło się ostatnie w 52 sezonie i pierwsze w nowej XVII kadencji działalności, spotkanie Oddziału Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej w Krakowie. Tematem programowym spotkania był wykład pana prof. dr hab. Emila Orzechowskiego na temat: "Helena Modrzejewska - "Szalony, kto nie chce wyżej, jeżeli może" - życie i kariera artystki". Pan Profesor, jako znakomity znawca tajników życia i wielokierunkowej działalności Heleny Modrzejewskiej, uznawanej za "największa polska aktorkę", zaprezentował w największym skrócie wielką osobowość tej wybitnej Artystki, eksponując przede wszystkim trzy jej postacie: kobiety, aktorki i obywatelki.
Helena Jadwiga Modrzejewska urodziła się 12 października 1840 roku w Krakowie jako nieślubna córka Józefy z Miselów Bendowej - wdowy po Szymonie Bendzie - zamożnym kupcu krakowskim oraz (według wspomnień Heleny Modrzejewskiej) Michała Opida - żonatego urzędnika magistrackiego. Rozpowszechnione plotki przypisywały jej ojcostwo - księciu Władysławowi Sanguszce. Jej przyrodnimi braćmi byli: Feliks, Józef i Szymon Bendowie oraz Adolf Opid i siostra Józefa Tomasiewiczowa.
Zamożność matki sprawiła, że od najmłodszych lat uczyła się wraz z siostrą w renomowanej pensji pani Radwańskiej, ale po klęsce pożaru Krakowa w 1850 r. i zmianie warunków egzystencjalnych, została skierowana na dalszą naukę do szkoły SS. Prezentek. Równocześnie siostry pobierały lekcje języka niemieckiego, których udzielał im przyjaciel domu Gustaw Zimajer, młody urzędnik magistracki, a równocześnie aktor i dyrektor trup teatralnych, w którym młoda "pensjonarka" bezgranicznie się zakochała. Helena pobierała również lekcje muzyki, bowiem pasją jej ojca była muzyka i co tydzień organizował w swojej pracowni kwartety muzyczne. Natomiast jej przyrodni bracia już od 1852 r. zaczęli rozwijać swoje zainteresowania aktorskie i muzyczne.
W 1854 r. Helena przestała uczęszczać do szkoły, gdyż zmuszona była pomagać matce w założonej przez nią kawiarni i wtedy zaczęła myśleć o karierze teatralnej. Rozbudzone przez braci jej zainteresowania aktorskie, skutecznie rozwijał Gustaw Zimajer, który, mając już aktorskie doświadczenie, odkrył w niej talent aktorski. Zadbał wówczas o jej edukację literacką i teatralną, a nawet zapewnił jej lekcje u niemieckiego aktora Axtmana. Zabiegał również o możliwość jej udziału w różnorodnych przedstawieniach. Jednak zakreślone plany artystyczne, pozostających w nieformalnym związku - żonatego Zimajera i Heleny zostały zmienione, gdyż jesienią 1860 r. przenieśli się do Bochni. Przyczyną zmiany środowiska była prawdopodobnie konieczność uniknięcia skandalu obyczajowego ze względu na zaistniała ciążę Heleny. W styczniu 1861 r. urodził się syn Zimajera - Rudolf (późniejszy Rudolf Modjeski - wybitny amerykański konstruktor i budowniczy mostów w USA), co nie przerwało dążeń Heleny do aktorstwa. W maju 1861 r. Zimajer zetknął się w Bochni z Konstantym Łobojką - aktorem, nauczycielem tańca i fotografem, z którym zaczął organizować sztuki teatralne. Podobno to Łobojko wymyślił dla Zimajera i Heleny pseudonim artystyczny "Modrzejewscy", który Helena przyjęła później w dalszym życiu.
W następstwie intensywnych przygotowań już we wrześniu 1861 r. Helena zadebiutowała w na scenie teatru w Bochni w dwóch jednoaktówkach Biała kamelia oraz Primadonna, czyli mleczna siostra. Występy cieszyły się powodzeniem, co było motywem do utworzenia w Nowym Sączu zespołu pod nazwą Nowosądeckie Towarzystwo Artystów Sceny Narodowej, z którym w listopada 1861 r. ruszyła z przedstawieniami w "trasę galicyjską" (Rzeszów, Przemyśl, Sambor, Stanisławów, Brzeżany, Brody). Już wówczas Modrzejewska wybiła się na gwiazdę tej "wędrownej trupy", a w prasie zaczęły pojawiać się pierwsze dobre recenzje ("Młoda, urodziwa, utalentowana, pełna zamiłowania dla sztuki, a posiadająca głos śpiewny i dźwięczny…").
Pierwszym spektakularnym jej sukcesem było uzyskanie w 1862 r. angażu w teatrze lwowskim, który okazał się dla niej ważnym bodźcem do dalszej kariery artystycznej. Grała jeszcze w "trupie Zimajera", a w kwietniu 1863 roku dołączyła do zespołu Ortyńskiego w Czerniowcach. Wszystkie kreowane role wykonywała z pasją i dbałością o kunszt artystyczny, ciągle rozwijając i doskonaląc swój talent. W 1865 r. próbowała zaistnieć na scenach Wiednia, Grazu i Pesztu, ale ze względu na brak biegłej znajomości języka niemieckiego, jej starania zakończyły się niepowodzeniem. Równocześnie w Czerniowcach słabło zainteresowanie polskim teatrem, a nadto tragiczna śmierć trzyletniej córki Marii sprawiła, że w atmosferze przygnębienia z pomocą swoich braci opuściła Zimajera i wraz synem (wbrew woli ojca) przeniosła się do Krakowa, kończąc "cygański okres swojego życia".
W październiku 1865 r. dostała czteroletni angaż w zespole teatru krakowskiego, debiutując rolą Sary w Salomonie Władysława Szymanowskiego. W 1865 r. zagrała jeszcze w Krakowie osiem innych ról, w tym tytułową rolę w trudnym aktorsko poemacie dramatycznym Mikołaja Bołoz Antoniewicza Anna Oświęcimówna. Dość szybko wchodziła w krakowskie środowisko literacko-artystyczne zdobywając uznanie takich sław jak Jan Matejko, Karol Estreicher, Józef Szujski, Wincenty Pol, Michał Bałucki i in. To wniknięcie w bohemę krakowską miało znaczący wpływ na jej dalszą karierę. Wśród najbliższych przyjaciół byli też: Adam Chmielowski, Stanisław Witkiewicz, Adam Asnyk i wielu innych, z których niektórzy przeszli przez pruskie, rosyjskie czy austriackie więzienia, a swego rodzaju powiernikiem myśli aktorki był Kornel Ujejski. Jej rosnąca sława sprawiła, że wyjeżdżała wówczas z gościnnymi występami do Lwowa, Jarosławia i Tarnowa, a także do Krynicy i Poznania. Podczas występu krakowskiego zespołu teatralnego w Poznaniu (1866 r.) poznała Karola Chłapowskiego - polskiego szlachcica z Wielkopolski, dziennikarza, uczestnika powstania styczniowego, więźnia Moabitu. Od pierwszych chwil zapałali do siebie płomiennym uczuciem, czego wynikiem był ich ślub w Krakowie 12 września 1868 r. Chłapowski stał się do ostatnich dni jej życia najwierniejszym przyjacielem, opiekunem, impresariem promującym talent aktorski Heleny, a przede wszystkim troskliwym i zazdrosnym mężem. To za jego pośrednictwem Modrzejewska, mimo że była aktorką, weszła w kręgi arystokratyczne i elitarne środowiska towarzyskie.
Jesienią 1868 r. aktorka wystąpiła po raz pierwszy w Warszawie przed stołeczną publicznością dzięki poparciu Sergiusza Muchanowa, prezesa dyrekcji Warszawskich Teatrów Rządowych i jego żony Marii Kalergis-Muchanow. 4 października tegoż roku zagrała w Teatrze Wielkim tytułową rolę Adriannę Lecouvreur. Swoją kreacją odniosła wielki sukces, co przełożyło się na zaproszenie jej do WTR, gdzie pracowała przez siedem sezonów od września 1869 do czerwca 1876. Niezależnie od intensywnej pracy w Warszawie wyjeżdżała na gościnne występy do Krakowa i Lwowa, bowiem już wtedy powszechnie uważana za najwybitniejszą polską aktorkę. Jednak odnoszone sukcesy sprawiły, że wokół niej rozwijały się różne intrygi powodowane zawiścią zawodową i towarzyską. W 1876 r. postanowiła z mężem i grupą przyjaciół (wśród których był również wielki jej wielbiciel Henryk Sienkiewicz) wyemigrować do Ameryki. Początkowo osiedliła się w Anaheim w Kalifornii, a na początku 1877 r. przeniosła się do San Francisco i podjęła intensywną naukę języka angielskiego z myślą o wejściu na sceny amerykańskie. Po raz pierwszy wystąpiła w Ameryce 20 sierpnia 1877 r. na scenie California Theatre w roli Adrianny Lecouvreur, a swoją kreacją tytułowej roli odniosła wielki sukces, co w efekcie otworzyło jej sceny teatrów amerykańskich. Już w grudniu 1877 r. wystąpiła w Nowym Jorku, a następnie z wielkim uznaniem kreowała swoje role w Filadelfii, Bostonie, Waszyngtonie i innych miastach Stanów Zjednoczonych. Dla lepszego przybliżenia publiczności amerykańskiej swojego pseudonimu "Modrzejewska" zmieniła jego brzmienie na "Modjeska". Po trzech latach występowania z wielkim powodzenie w Stanach Zjednoczonych, zyskała status gwiazdy, gorąco oklaskiwanej i wielbionej.
W 1883 r. otrzymała obywatelstwo amerykańskie i od tego czasu często podróżowała do Europy występując w teatrach Londynu, Pragi, Warszawy, Krakowa, Lwowa, Poznania, Łodzi i Lublina. Modrzejewska błyszczała na wszystkich scenach w każdej roli, lecz jej specjalnością stały się sztuki Szekspira. Była niezwykle podziwiana i uwielbiana przez publiczność, a w szczególny sposób przez luminarzy kultury, literatury i sztuki. Malarze, fotografowie i rzeźbiarze tworzyli jej portrety, rysunki, popiersia (Ajdukiewicz, Carolus-Duran, Wyczółkowski, Rygier, Eaton, Rzewuski, Mieczkowski i in.), muzycy komponowali dla niej i na jej cześć utwory (Moniuszko, Żeleński, Krogulski, Noskowski, Paderewski, Wroński, Kozłowski, Horbowski, Fernald, Lowthian i in.), a literaci i recenzenci wyrażali najwyższe uznanie dla talentu jej sztuki artystycznej (Sienkiewicz, Witkiewicz i wielu in.).
Dość często wracała do Polski na występy gościnne i na wypoczynek, szczególnie w Zakopanem, gdzie wybudowała na Antałówce willę nazwaną "Modrzejowem", której bardzo uroczyste otwarcie odbyło się w roku 1884 r. Bardzo związała się ze środowiskiem zakopiańskim, a przejawem tego było założenie i wspieranie finansowe szkoły koronkarstwa, potem Szkoły Tkactwa Artystycznego w Zakopanem. Często tam wypoczywała, a w spotkaniach uczestniczyły zakopiańskie i przyjezdne elity. Niezależnie od swojej znakomitej pracy artystycznej Modrzejewska angażowała się w działalność publiczną. W 1893 r. została poproszona o wygłoszenie referatu "Kobieta i sztuka" w sekcji "Literatura i sztuka dramatyczna" na Kongresie Kobiet w Chicago. Już podczas trwania kongresu postanowiła wygłosić drugie przemówienie (w zastępstwie nieobecnej przedstawicielki z ziem polskich) nt. "Rozwój organizacji kobiecych w Polsce", w którym ostro zaatakowała politykę zaborców, zwłaszcza Rosji. W retorsji za przekazane treści, Modrzejewska otrzymała dożywotni zakaz wjazdu do Rosji, a w tym również na ziemie polskie, będące pod rosyjskim zaborem.
Osiągnięte środki finansowe pozwoliły jej również na angażowanie się w liczne akcje charytatywne. W 1885 r. zorganizowała w Nowym Jorku przedstawienie na rzecz ofiar "rugów pruskich". Zbierała pieniądze m.in. na teatr w Poznaniu, fundusz aktorski w Krakowie czy pomniki Mickiewicza w Krakowie i Stanisławowie.
Prelegent przedstawiając postać Heleny Modrzejewskiej podkreślał, że niezwykle trudno opisać wszystkie aspekty jej życia osobistego, a w szczególności zawodowego. Odniosła bowiem gigantyczny sukces zarówno w Polsce, w Europie, ale też w Stanach Zjednoczonych. Na scenie pojawiła się ponad sześć tysięcy razy. W każdej kreowanej roli błyszczała, ale jej specjalnością stały się sztuki Szekspira. Jej biograf wyliczył, że Adriannę Lecouvreur, która otworzyła jej drogę najpierw do polskiej, później zaś amerykańskiej kariery, zagrała "tylko" 370 razy. Tymczasem w postać Lady Makbet wcieliła się w 500 spektaklach, w Rozalindę w 440, a wszystkie jej anglojęzyczne role w dziełach szekspirowskich obejmują 2250 występów. W 1905 z inicjatywy Ignacego Paderewskiego, artyści amerykańscy złożyli jej publiczny hołd w Metropolitan Opera House w Nowym Jorku. Artystka zakończyła oficjalnie swoją działalność teatralną w 1907 r., ale później występowała jeszcze kilkakrotnie w Los Angeles w spektaklach na cele dobroczynne.
Aktorka zmarła w Bay Island w East Newport w Kalifornii 8 kwietnia 1909 r. W podniosłej uroczystości pogrzebowej w Los Angeles uczestniczyła rzesza ludzi "różnych wyznań i narodowości". Zgodnie z ostatnią wolą, jej prochy zostały sprowadzone do Krakowa, a ostatnie pożegnanie miało miejsce w Teatrze Miejskim oraz w kościele św. Krzyża. Spoczęła obok grobu matki w Krakowie na cmentarzu Rakowickim, a uroczystości pogrzebowe w dniu 17 lipca 1909 r. przerodziły się w manifestację patriotyczną.
Prelegent, przedstawiając postać Heleny Modrzejewskiej, z największą uwagą eksponował jej cechy osobowe, wśród których przyjmowane wartości i ich hierarchia, wskazywały jej drogę życiowych wyborów w różnych sferach swojej egzystencji. W sferze prywatnej wartością dla niej najwyższą była rodzina. Przestrzeń jej działalności społecznej określała "autentyczna, acz niefanatyczna religijność, nakazująca czynić dobro". Natomiast w wirze działalności politycznej, w którą została wpleciona zachodzącymi okolicznościami historycznymi, wymiar jej wartości "determinował … polski - szczery, ale i bardzo rozważny - patriotyzm".
W zakończeniu "Testimonial" napisanym ku jej czci Helena Modrzejewska powiedziała: "…koniec końców to nie aplauz jest najwyższą nagrodą dla aktora. Jest nią świadomość, że będzie żył w sercu i pamięci widzów". Wymownym uwiecznieniem pamięci Artystki są słowa wyryte na tablicy pamiątkowej umieszczonej w kościele św. Krzyża:
Helena Modrzejewska Karolowa Chłapowska, ur. 12 X 1840
w Krakowie, um. 8 IV 1909 w Newport-Kalifornia.
Sztuką swą podnosiła umysły i krzepiła serca.
Sławę sztuki polskiej rozniosła za oceany.
We własnej chwale szukała chwały ojczyzny.
Przeszła świat dobrze czyniąc drugim.
Pragnęła spocząć w ziemi ojczystej -
niech odpoczywa w pokoju.
Uczestnicy spotkania z wielkim zainteresowaniem wysłuchali pasjonującego wykładu prof. Emila Orzechowskiego, wzbudzającego potrzebę jeszcze lepszego poznawania historii polskiej kultury, nauki i sztuki.
Prezes dr inż. Stanisław Szafran podziękował Panu Profesorowi za przekazane treści, a uczestnikom spotkania podziękował za żywą dyskusję oraz złożył wszystkim życzenia miłych, spokojnych i zdrowych wakacji.
Prof. dr hab. Emil Orzechowski jest specjalistą w zakresie teatrologii, zarządzania kulturą, zarządzania szkołami wyższymi. Zajmuje się zagadnieniami historii teatru, kultury środowisk polonijnych, polityki kulturalnej, organizacji instytucji kultury, promocji dóbr kulturalnych w kraju i za granicą oraz zarządzaniem szkołami wyższymi w Polsce i na świecie.
Prof. Emil Orzechowski ukończył Szkołę Podstawową we Frysztaku, Liceum Ogólnokształcące im. Króla S. Leszczyńskiego w Jaśle, a następnie studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim w roku 1967, na podstawie pracy "Teatry studenckie Krakowa 1945-67" (I nagroda naukowa Festiwalu Kultury Studenckiej). W roku 1974 uzyskał doktorat na podstawie książki "Stary Teatr i Studio" (nagroda Ministra i nagroda "Echa Krakowa" za najlepszą książkę roku o Krakowie). Habilitował się w roku 1988 na podstawie książki "Teatr polonijny w Stanach Zjednoczonych" (nagroda Ministra). Tytuł profesorski otrzymał w roku 1997 na podstawie książki "Koniec Polonii w Ameryce?" (nagroda Ministra). Od roku 2001 profesor zwyczajny UJ.
Był wykładowcą w: Uniwersytecie Jagiellońskim (1971 - nadal), PWST Kraków (1976/77), Orchard Lake Schools, Mich. (1981-83), University of Connecticut at Storrs (1983/84), Stanford University (1991), SUNY at Buffalo (1992-94), PWSZ Oświęcim (kierownik studiów licencjackich zarządzania kulturą; 2005-nadal). Nadto prowadził wykłady uniwersyteckie m.in. w: Stevens Point, Wis, Ann Arbor, Mich., Foreign Service Institute (State Department, Washington D.C.), UCLA, Syracuse, N.Y., Rochester N.Y., także: Berlin, Londyn, Praga, Ryga, Bilbao, Turyn, Bolonia, Drezno, Uppsala, Edmonton, Amsterdam. Był stypendystą Fundacji Kościuszkowskiej i Fundacji Fulbrighta.
Prof. Emil Orzechowski był dziekanem Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ, zainicjował utworzenie na Uniwersytecie Jagiellońskim Instytutu Kultury i kierunku zarządzanie kulturą. Profesor był także członkiem Komitetu Badań nad Polonią PAN, Centralnej Komisji d/s Stopni i Tytułów Naukowych, przewodniczącym rad fundacji, przewodniczącym Rady Instytutu Kultury Uniwersytetu Jagiellońskiego, kierownikiem Katedry Zarządzania Kulturą UJ, kierownikiem studiów podyplomowych z zakresu zarządzania kulturą, redaktorem Zeszytu Naukowego "Zarządzanie Kulturą". Jest prezesem Fundacji Wspierania Badań nad Życiem i Twórczością Heleny Modrzejewskiej. W 2024 r. otrzymał Nagrodę Miasta Krakowa w dziedzinie kultura i sztuka. Swoje badania biografii Heleny Modrzejewskiej przedstawił m.in. w syntetycznej informacji na stronie internetowej: "E. Orzechowski, Helena Modrzejewska, Encyklopedia Teatru Polskiego 2017".
|
|
|
|
|
|
|
|
