Pan płk Marek Kołacz prezentuje treści prelekcji. Fot. M.M. Szafran

Uczestnicy spotkania (od prawej): pan prof. Eligiusz Nadeński, pan mgr inż. Włodzimierz Kołtowski, pan płk Bogdan Pawłowski, N.N., pan Mariusz Taborski. Fot. M. M. Szafran

Uczestniczki spotkania na chwilę przed rozpoczęciem prelekcji (od prawej): pan prof. Szymon Krasicki, pan mgr inż. Zbigniew Skiba, pan mgr inż. Roman Kahul, pani dr Maria Panaś, pani mgr Lucyna Kołodziej i pani dr Maria Szafran. Fot. M.M. Szafran

Uczestnicy spotkania: pan prof. Szymon Krasicki i pan mgr inż. Albin Wojnar. Fot. M.M. Szafran

Uczestniczki spotkania: pani mgr Dorota Janeczko, pani Karolina Janeczko i pani dr Alicja Orzechowska. Fot. M.M. Szafran

Uczestnicy spotkania: pani Justyna Bąk i pan płk Krzysztof Rybicki. Fot. M.M. Szafran

Uczestnicy spotkania: pan prof. Eligiusz Nadeński, pan mgr inż. Włodzimierz Kołtowski i pan płk Bogdan Pawłowski. Fot. M. M. Szafran

Prezes dr inż. Stanisław Szafran otwiera zebranie Oddziału SMZK, wita prelegenta i uczestników spotkania. Fot. M. M. Szafran 4 marca 2025 r., w Akademii Górniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie, odbyło się trzecie w bieżącym roku spotkanie Oddziału Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej w Krakowie. Tematem spotkania była prelekcja Pana płk Marka Kołacza pt. "Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych".

Pan prezes dr inż. Stanisław Szafran witając uczestników spotkania stwierdził, że tematyka prelekcji zbiega się z niezwykle nabrzmiałą sytuacją na arenie międzynarodowej, wynikającą z bardzo niebezpiecznego stanu na froncie wojny rosyjsko-ukraińskiej. Pełnoskalowa, niezwykle brutalna i znaczona zbrodniami wojennymi rosyjska inwazja na Ukrainę, rozpoczęta 22 lutego 2022 r., była poprzedzona bezprawną aneksją w 2014 roku przez Federację Rosyjską terytoriów Ukrainy położonych na Półwyspie Krymskim. Było to uznane za złamanie przez Rosję tzw. "Memorandum Budapesztańskiego", w którym Rosja, USA i Wielka Brytania gwarantowały niepodległość i integralność terytorialną Ukrainy w zamian za przekazanie strategicznej broni nuklearnej Rosji. Przez trzy lata Ukraina wspierana przez państwa zachodnie - USA, NATO, UE, a w tym Wielką Brytanię, Polskę, Francję i Niemcy i inne państwa, walczyła skutecznie na licznych frontach wojny. Sytuacja tej wojny została ostatnio dodatkowo skomplikowana decyzjami nowo wybranego prezydenta Donalda Trumpa, który zmieniając strategiczne cele USA wycofuje poparcie dla Ukrainy.
W tym czasie, gdy na terytorium Ukrainy toczyły się intensywne działania wojenne, wybuchł inny konflikt zbrojny o bardzo krwawym przebiegu. Rządzący w Strefie Gazy Hamas i inne palestyńskie grupy zbrojne 7 października 2023 r. wkroczyły do południowego Izraela, zabijając około 1200 osób, w większości cywilów, i porywając 251 zakładników. W odpowiedzi rząd Izraela wypowiedział wojnę Hamasowi, a siły zbrojne Izraela systematycznymi bombardowaniami niszczyły stanowiska bojowe Hamasu. W wyniku tego Strefa Gazy została zamieniona w ruiny. W wyniku działań dyplomatycznych został zawarty rozejm warunkowany z wymianą jeńców i zakładników.

Zarówno w konflikcie rosyjsko-ukraińskim (Rosja nie wypowiedziała wojny Ukrainie), jak również w wojnie Izraela z Hamasem, zginęła wielka liczba ludności, wielu zostało rannych, a rzesza ludności cywilnej została podana ogromnym cierpieniom. W celu zapobiegania konfliktom zbrojnym, a w przypadku ich zaistnienia, dla niesienia pomocy ich ofiarom stworzone zostało międzynarodowe prawo humanitarne, które było przedmiotem prelekcji Pana płk. Marka Kołacza, który zaprezentował temat ze swojego punktu widzenia, jako uczestnika misji pokojowych, operacji stabilizacyjnych i bojowych ONZ, NATO i UE.

Edmund Osmańczyk napisał w "Encyklopedii ONZ i stosunków międzynarodowych": "Prawo humanitarne międzynarodowe stosowane w zbrojnych konfliktach, termin międzynarodowy wprowadzony 1970 przez Zgr. Og. NZ. Rez. 2677/XXV - określenie wspólne dla norm międzynarodowych obowiązujących w zbrojnych konfliktach". Powszechnie jednak międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych (MPHKZ) określa się definicją zaproponowaną przez Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża w komentarzu do Protokołów Dodatkowych z 8 czerwca 1977 r. do Konwencji Genewskich z 1949 r., która MPHKZ nazywa "normy międzynarodowe ustanowione przez umowy międzynarodowe lub zwyczaj międzynarodowy, których szczególnym zadaniem jest rozwiązywanie problemów humanitarnych wynikających bezpośrednio z międzynarodowych lub niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych i które z przyczyn humanitarnych ograniczają prawo stron konfliktu zbrojnego do swobodnego wyboru metod i środków prowadzenia działań zbrojnych lub chronią osoby i dobra, które są lub mogą być dotknięte skutkami konfliktu zbrojnego" .

Tworzenie MPHKZ zainicjował Henry Dunant (szwajcarski bankowiec i filantrop, jeden z pierwszych laureatów Pokojowej Nagrody Nobla - 1901), którego wstrząsnęły obrazy po bitwie stoczonej pod Solferino 24 czerwca 1859 r. pomiędzy armią cesarstwa Austrii, a armią włoską, wspieraną przez wojska francuskie. Zobaczył wówczas ogrom strasznych cierpień rannych żołnierzy obu walczących stron, umierających bez żadnej pomocy (wówczas praktycznie nie było jeszcze wojskowej służby medycznej). Mimo braku kwalifikacji medycznych, starał się pomóc rannym i umierającym - zorganizował prymitywny szpital, zmobilizował kobiety z okolicznych wiosek do niesienia pomocy rannym pod hasłem: "Tutti fratelli - wszyscy jesteśmy braćmi". W następstwie wstrząsających wrażeń napisał książkę, w której wystąpił z inicjatywą powołania służby medycznej w czasie wojny, która miałaby działać przez narodowe stowarzyszenia pomocy oraz, aby ranni żołnierze i wszyscy udzielający im pomocy, byli uznawani za osoby neutralne nawet na polu walki. Inicjatywa zyskała wielki rozgłos i poparcie, którego wynikiem było utworzenie "Międzynarodowego Komitetu Pomocy Rannym", przekształconego następnie w Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża (MKCK), nagrodzonego później trzykrotnie Pokojową Nagrodą Nobla (1917, 1944 i 1963).

Inicjatywę Dunata podjął rząd Szwajcarii, który w sierpniu 1864 r. zorganizował w Genewie konferencję dyplomatyczną z udziałem przedstawicieli 12 krajów, którzy przyjęli projekt traktatu nazywanego "Konwencją genewską o polepszeniu losu rannych w armiach czynnych". Sygnatariusze konwencji postanowili, że ambulanse, szpitale wojskowe i personel medyczny są neutralne i jako takie powinny być chronione i szanowane przez strony konfliktu. W 1863 r. uznano znak czerwonego krzyża na białym tle (odwrócone barwy flagi Szwajcarii, jako szacunek dla Henry Dunanta i rządu Szwajcarii) za symbol wojskowej służby medycznej. Znak ten został przyjęty dla powstającego Ruchu Czerwonego Krzyża. Następstwem tego było utworzenie później również podobnych organizacji - Ruchu Czerwonego Półksiężyca i Czerwonego Kryształu.

W czasie ponad półtora wieku zostało opracowane i przyjęte w wyniku porozumień międzynarodowych wiele deklaracji i konwencji, które nakładały na sygnatariuszy porozumień zobowiązanie przestrzegania przyjętych norm dotyczących sposobów prowadzenia konfliktów zbrojnych, ochrony ich ofiar i uczestników. Międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych jest jedną z najbardziej rozbudowanych sfer prawa międzynarodowego, regulowanego umowami międzynarodowymi oraz prawem zwyczajowym. Normy prawne MPHKZ wyprowadzane są głównie z konwencji genewskich i haskich, a przede wszystkim z:

1. prawa humanitarnego, którego celem jest ochrona ofiar wojny (m.in. Konwencja genewska z 22 sierpnia 1864 r., Konwencja genewska z 6 lipca 1906 r., Konwencje genewskie z 12 sierpnia 1949 r. o ochronie ofiar wojny wraz z Protokołami Dodatkowymi z 1977 r.) oraz ochrona dóbr kultury (Konwencja haska z 14 maja 1954 r.);
2. prawa wojennego (ius in bello), stanowiących ograniczenie wyboru metod i środków prowadzenia walki przez strony wojujące (m.in. Konwencje haskie 18 października 1907 r., Konwencja o zakazie lub ograniczeniu użycia pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uważane za powodujące nadmiernie cierpienia lub mające niekontrolowane skutki z 10 października 1980 r.);
3. prawa przeciwwojennego (ius contra bellum), których celem jest zapobieganie konfliktom zbrojnym (m.in. I i II Konwencja haska z 18 października 1907 r.).

Choć normy prawne MPHKZ powstały na przełomie XIX i XX w., to jednak systematycznie są uzupełniane o nowe, odnoszące się do coraz nowszych broni i sposobów prowadzenia konfliktów zbrojnych.

Prelegent zwrócił szczególną uwagę na to, że prowadzone w ostatnich czasach konflikty zbrojne są wszczynane i prowadzone w sposób znacznie odbiegający od standardów stosowanych w przeszłości. W XX-wiecznych przykładach rzeczywisty "konflikt zbrojny" powstawał po wypowiedzeniu wojny przez jedną ze stron w warunkach, gdy w działania zbrojne strony konfliktu angażowały swoje zasoby, a celem agresora było narzucenie woli innemu państwu (narodowi) poprzez obezwładnienie jego sił zbrojnych. Ponadto we współczesnych czasach konflikty zbrojne często prowadzone są w sposób brutalny, wyniszczający ludność cywilną, jej mienie i dobra kultury, co drastycznie odbiega od przyjętych konwencji i zasad MPHKZ, a więc podlega odpowiedzialności karno-prawnej za ich nieprzestrzeganie. Z tego względu podnoszone są często zasady obowiązujące podczas zaistniałych konfliktów zbrojnych:

1. Zasada rozróżniania - obligująca strony konfliktu zbrojnego do odróżniania celów wojskowych od celów cywilnych;
2. Zasada humanitaryzmu - stworzona przed wiekami prawem zwyczajowym, a polegająca na zapewnieniu szczególnej ochrony osobom uznawanym powszechnie za niezdolnych do noszenia broni;
3. Zasada konieczności wojskowej - upoważnia ona państwa znajdujące się w stanie wojny do podejmowania działań, które w innej sytuacji np. w okresie pokoju, stanowiłyby naruszenie prawa międzynarodowego;
4. Zasada proporcjonalności - związana jest z połączeniem zasady konieczności wojskowej i zasady humanitaryzmu.

Niejednokrotnie podczas zaistniałych konfliktów zbrojnych zasady te są łamane, a skutkiem tego na różnych poziomach i w różnych skalach dochodzi do przestępstw wojennych, które są przedmiotem procesów prowadzonych przez międzynarodowy trybunał karny. Współcześnie wyróżnia się cztery główne kategorie zbrodni międzynarodowych: zbrodnie wojenne, zbrodnię ludobójstwa, zbrodnie przeciwko ludzkości i zbrodnie agresji. Przestępstwa te są tak poważne, że nie ulegają przedawnieniu.

Do ścigania przestępstw wojennych utworzono Międzynarodowy Trybunał Karny (o charakterze stałym) oraz powołuje się Międzynarodowe Trybunały Tymczasowe (do spraw wyznaczonych przez Radę Bezpieczeństwa ONZ). Ponadto powoływane są dla tego rodzaju spraw inne organy sądownicze na podstawie porozumień poszczególnych państw z ONZ.

Prelegent dużo uwagi poświęcił zbrodniom wojennym, których katalog jest bardzo rozbudowany i wymieniony m.in. w czterech Konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny z 1949 r., ale najogólniej stanowią one naruszenia prawnych zakazów i ograniczeń dotyczących prowadzenia działań zbrojnych (atakowanie budynków mieszkalnych, szpitali, szkół, zabytków, obiektów kultury, używanie zakazanych broni, stosowanie niedozwolonych metod walki ), albo przestępstwa popełnione wobec osób i obiektów chronionych przez prawo humanitarne (zabójstwa osób cywilnych, stosowanie tortur i nieludzkiego traktowania, branie zakładników, przymusowe przesiedlenia ludności, przemoc seksualną, niehumanitarne traktowanie jeńców wojennych, celowe niszczenie własności prywatnej, grabieże i in.). Listę zbrodni wojennych wymienia Statut Rzymski (podpisany przez wszystkie kraje członkowskie ONZ w 1998 r.), który w art. 8 ustanowił Międzynarodowy Trybunał Karny określając podstawę jego działania.

Zbrodnie przeciwko ludzkości po raz pierwszy osądzone zostały przez Trybunał Norymberski po II wojnie światowej. Na liście zbrodni przeciwko ludzkości, zawartej w art. 7 Rzymskiego Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego, wymienia się obecnie m.in.: zabójstwo, eksterminację, niewolnictwo, deportację lub przymusowe przemieszczanie ludności, tortury, prześladowania np. z powodów politycznych czy religijnych i in. Zbrodnie te można popełnić tylko i wyłącznie w stosunku do ludności cywilnej, zarówno w czasie pokoju, jak i konfliktu zbrojnego.

Zbrodnie ludobójstwa wprowadzono do zestawu ciężkich przestępstw wojennych po II wojnie światowej w reakcji na szok wywołany holocaustem. W 1948 r. państwa członkowskie ONZ przyjęły Konwencję w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W myśl zapisów tej konwencji, ludobójstwem jest którykolwiek z czynów, dokonany w zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych.

Zbrodnia agresji po raz pierwszy została zdefiniowana w 2010 r., gdy do Statutu Międzynarodowego Trybunału Karnego przyjęto poprawkę, określającą, czym jest agresja i w jakiej formie Trybunał może ją osadzać. Według tego zapisu zbrodnią agresji jest tylko taki czyn, który stanowi "oczywiste naruszenie Karty Narodów Zjednoczonych", a więc czyn skutkujący np. aneksją lub okupacją.

Obowiązujące obecnie międzynarodowe prawo humanitarne konfliktów zbrojnych stara się odpowiadać na dynamicznie zmieniające się sposoby prowadzenia wojen, ale dotychczasowe wysiłki nie zawsze są w stanie pokonać bezmiar dokonywanych zbrodni wojennych, choć społeczność międzynarodowa wszystkimi dostępnymi siłami dąży do zachowania pokoju, a wszystkie zbrodnie dokonane podczas konfliktów zbrojnych są identyfikowane, osadzone i sprawiedliwie karane. Współczesne MPHKZ jest zupełnie odmienne od maksymy wyrażonej w starożytności przez Cycerona - "Inter arma enim silent leges" (W czasie wojny milczy prawo). Obecnie prawo nawołuje do przestrzegania zasad i stawia zbrodniarzy wojennych przed sąd. Ale zauważa się, że sprawdzają się również zdania przypisywane Fryderykowi II Wielkiemu, który powiedział: "Zwycięzców nikt nie będzie sądził" oraz "Dyplomacja bez armat jest jak muzyka bez instrumentów".

Uczestnicy spotkania z wielkim zainteresowaniem przyjęli trudne i niezwykle rozległe treści przekazane przez Prelegenta, które są tak ważne we współczesnym świecie.