|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
8 lutego 2023 r., w gmachu Akademii Górniczo-Hutniczej im. S. Staszica w Krakowie, odbyło się piąte w bieżącym 50. sezonie działalności spotkanie Oddziału Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej w Krakowie. Tematem spotkania była prelekcja dra inż. Stanisława Szafrana pt.: "Odrzykoń w historii i na starych fotografiach". Prelegent w swoim wystąpieniu przedstawił wybrane zdarzenia z historii wsi i zamku, ilustrując przedstawiane informacje wyselekcjonowanym materiałem graficznym i fotograficznym.
Odrzykoń położony na peryferiach Rzeczypospolitej to wieś niezwykła, łącząca w sobie bogatą, burzliwą historię z równie bogatą współczesnością. Odrzykoniacy zawsze emocjonalnie byli związani ze swoją Małą Ojczyzną, tworzyli jej historię i współczesność oraz są w niej od wieków w różnej formie mocno zakorzenieni. Od początku swojego istnienia wieś ściśle związana była z zamkiem wzniesionym na skalistym wzgórzu (452 m n.p.m.), leżącym w paśmie Pogórza Dynowskiego. Wieś wyrosła dzięki zamkowi Kamieniec, on zaś nie mógł egzystować bez zaplecza, którym była m.in. wieś Odrzykoń.
Jeszcze przed XI wiekiem tereny krośnieńskiego były zajmowane przez ludy przybywające z różnych stron, a Wisłok był naturalną granicą między Polską i Rusią. Jednak w XIII w., po niszczycielskich najazdach Tatarów, obszary tego regionu wyludniły się. Dopiero przyłączenie do Polski (1340 r.), przez króla Kazimierza III Wielkiego, Księstwa Halicko-Włodzimierskiego (na mocy układu z księciem Jerzym II Trojdenowiczem), było impulsem do zagospodarowania tych ziem, a nowa fala osadnictwa wspierana przez króla płynęła z zachodu. Osadnicy pochodzący z okolic nadreńskich, z Saksonii, a także ze Śląska i innych terytoriów niemieckich zasiedlali tereny południowo-wschodniej Małopolski, a w tym okolice Krosna i Sanoka. Przybysze otrzymywali od właściciela terenów zezwolenie lokacyjne w formie przywileju zasadźcy, na podstawie którego obejmowali przydzielone tereny oraz zakładali miasta i wsie na prawie niemieckim. Zasadźca werbował osadników, którym nadawał w zakładanej wsi po jednym łanie dziedzicznym ziemi pod uprawę (łan frankoński liczący 48 morgów tj. 24,2 ha). Werbowani byli również tzw. "zagrodnicy", którzy otrzymywali nie więcej niż ćwierć łana. Do wsi przybywali również ludzie ubodzy tzw. "chałupnicy" lub "bezrolni komornicy", utrzymujący się z najmu u kmieci lub folwarku dworskim. Zasadźca otrzymywał dziedziczną funkcję i uprawnienia sołtysa, reprezentującego pana wobec osiedleńców, (przewodniczył wiejskiej ławie sądowej i zbierał czynsz na rzecz pana).
W czasie czternastowiecznej fali osadniczej na pogranicznych terenach Małopolski założono szereg miast i wsi, a w tym Krosno (1342 r.) i Odrzykoń (1348 r.). Wznoszono wówczas również zamki i inne twierdze kamienne (w tym zamek Kamieniec w Odrzykoniu), mające bronić terenów granicznych i szlaków komunikacyjnych przed najeźdźcami.
Pierwsze wzmianki o zamku i wsi Odrzykoń pochodzą z 1348 r. (Józef Jucha, 2000). Wieś pochodzi z czasów budowy zamku i później miała charakter służebny wobec zamku - stąd obecność tam licznych rzemieślników, młynów, papierni (1547 r.) i blechu, a także gorzelni i browaru. Według rejestrów poborowych z roku 1515 "we wsi było 26 łanów, 2 młyny i karczma, a w roku 1583 było 22 łany, 12 zagrodników z rolami, 10 komorników z bydłem, 6 bez bydła 10 rzemieślników, młyn o 3 kołach".
W notatkach historycznych wieś pojawia się pod nazwa Sławigóra. W 1402 r. spotyka się dla niej nazwę Ehremberg, zaś od połowy XV w. w dokumentach jest już tylko pod nazwą Odrzykoń. Dokument lokacyjny wsi podawał, ze osadnicy (nazywani kmieciami) otrzymujący przydzielony łan, miel prawo "wychodu" oraz prawo do "nadziału" (tytułu własności ziemi), ale byli zobowiązani do płacenia panu czynszu w ustalonej wysokości i formie (pieniężnej lub towarowej).
Zabudowa wsi rozwinęła się wzdłuż dwóch równoległych dróg biegnących wzdłuż Czarnego Potoku w kierunku Królewskiej Góry. Od tych dróg biegły prostopadle wyznaczone łany ziemi uprawnej. Czarny Potok dzieli wieś na dwie części: Wielką Stronę (południowo-wschodnią - gdzie zapewne było więcej zabudowań) i Małą Stronę (północno-zachodnią). Obydwie części dzieliły się na Dół i Górę (przybliżoną granicą był kościół). Ponadto na terenie wsi wydzielano przysiółki: Łęg, Zawodzie, Młynek, Średnia, Podbratkówka, Rzeki, Piekło, Podlesie, Podzamcze i Głębokie.
Dotychczas nie ustalono kto był założycielem wsi i pierwszym sołtysem, ale źródła historyczne podają, że w 1446 r. sołtysem Odrzykonia był "szlachetny Piotr". Na postawie spisu mieszkańców z 1662 r. ustalono, że wójtem ówczesnego Odrzykonia był Jan Haczela (nie kmieć, lecz zagrodnik), natomiast inny dokument podaje, że w 1696 r. wójtem Odrzykonia był Szafran (imię?), a w dwa lata później - niejaki Burda. Z dokumentu z 1758 r. wynika, że wójtem Odrzykonia był wtedy Jan Krauzowski vel Krasowski (Stanisław Blicharczyk, 2017). Badania pozwoliły ustalić listę następnych włodarzy Odrzykonia, aż do obecnych czasów.
Od założenia wieś była zabudowywana domami drewnianymi (z drewna jodłowego) o konstrukcji zrębowej, krytymi słomianymi dachami. Początkowo budowano domy kurne, ale z czasem zaczęto budować domy z kominami. W zależności od zamożności gospodarza domy były jednoizbowe, ale najczęściej dwuizbowe z oddzielonymi sienią, komorą i stajnią. Z drewna budowano również stodoły, młyny wodne, wiatraki, kuźnie oraz kościół (modrzewiowy). Zarówno dzieje kościoła, jak i parafii są niejasne. Podawane są informacje, że pierwszy kościół odrzykoński pochodzi z czasów św. Wojciecha (początek XII w.), ale niektórzy badacze nie podzielają takich tez (Stanisław Tomkowicz, 2005). W późniejszych czasach kościół był kilkakrotnie przebudowany i rozbudowany (Stanisław Cebula, 2001). W księgach wizytacyjnych diecezji przemyskiej z pierwszej połowy XVIII w. zawarte są dość szczegółowe opisy kościoła, jego wnętrza i uposażenia (S. Cebula, 2001). Parafia w Odrzykoniu, tak jak wiele dawnych parafii, nie posiada aktu erekcyjnego. Nie znani są również kapłani sprawujący liturgię w istniejącym kościele. Pierwszym odnotowanym w dokumentach proboszczem parafii odrzykońskiej był ks. Stanisław Trawka sprawujący swoją funkcję w latach 1479-1510. Do I rozbioru odnotowanych jest 15 nazwisk proboszczów pełniących funkcję proboszcza w parafii odrzykońskiej. Drewniany kościół został rozebrany w 1896 r. (stał jeszcze w 1888 r.), ale w 1885 r. wzniesiono nowy kościół murowany według projektu arch. Stanisława Odrzywolskiego, a znaczącymi kolatorami byli Stanisław i Zofia z hr. Jabłonowskich Starowiejscy. Niektóre elementy architektury i wyposażenia starego kościoła przeniesiono do nowego wnętrza kościoła.
W księgach wizytacyjnych diecezji przemyskiej odnotowano również, że w 1699 r. w Odrzykoniu istniała szkoła parafialna, a jej istnienie potwierdziła następna wizytacja z 1745 r. W 1854 r. szkoła parafialna (mieszcząca się w zabudowaniu dawniejszego kapelana zamkowego) została zamieniona na szkołę publiczną, jednoklasową szkołę trywialną, która w 1868 r. przemianowana została na szkołę dwuklasową. Nowy budynek szkolny został wybudowany w 1911 r.
Szczególne miejsce w historii Odrzykonia zajmuje zamek Kamieniec usytuowany na wysokiej górze po wschodniej stronie wsi położonej niżej. W dziejach tej twierdzy legendy przeplatają się z wydarzeniami historycznymi, a domysły i interpretacje często przyjmowane są za fakty historyczne, co czyni historie tej warowni nader skomplikowaną i niejasną.
Zamek odrzykoński został wzniesiony na Górze Kamieniec (452 m n.p.m.), a pierwsza notatka o nim (drewnianej strażnicy?) pochodzi z 1348 roku. Kamienny zamek (tzw. Wysoki lub Górny) został wzniesiony na planie nieregularnego pięcioboku w drugiej połowie XIV w. i do 1396 r. był własnością królewską. W tymże roku Władysław Jagiełło, za zasługi wojenne w obronie Wilna (w Litewskiej Wojnie Domowej - 1389-1392), darował Klemensowi z Moskorzewa - podkanclerzemu koronnemu, zamek Kamieniec wraz przyległymi wsiami. Klemens Moskorzewski zamek rozbudował i umocnił, a w 1407 r. przyjął nazwisko rodowe Kamieniecki. Klemens Kamieniecki pełnił funkcję ochmistrza dworu królowej Anny Cylejskiej (drugiej żony króla Władysława Jagiełły). Wynikiem tej służby było bezpodstawne oskarżenie królowej o złamanie wierności małżeńskiej, ale po procesie sądowym arcybiskup gnieźnieński ogłosił niewinność królowej, a "kasztelan wiślicki musiał oskarżenie odwołać" (niektórzy podają, że został w 1408 r. stracony).
W następnych latach zamek i przyległe wsie odziedziczyli potomkowie rodu Kamienieckich, którzy twierdzę rozbudowywali i umacniali. Zamek Wysoki w przestrzeni wewnętrznej miał trzykondygnacyjną więżę mieszkalną oraz dwukondygnacyjne piwnice, a ponadto kaplicę i otwarty dziedziniec. Na pierwszym piętrze wieży ulokowana była kaplica ufundowana, uposażona i erygowana w 1397 r. przez Klemensa Moskorzewskiego, a biskup krakowski w 1398 r. fundację potwierdził. Po Klemensie zamek odrzykoński odziedziczył najpierw jego syn Marcin, który miał zaszczyt gościć w latach 1527-1528 króla węgierskiego Jana Zapolyę (szwagra króla Zygmunta Starego), a także Bálinta Balassiego - poetę węgierskiego renesansu. W spadku po Marcinie zamek otrzymał jego syn Henryk, który zamek rozbudował od strony wschodniej, co sprawiło, że obok zamku Wysokiego powstał zamek Niski (Średni). Syn Henryka - Mikołaj był najznamienitszym przedstawicielem rodu Kamienieckich, bowiem dostąpił najwyższych godności w służbie królewskiej, otrzymując obok wielu innych godności również tytuł hetmana wielkiego koronnego.
Zamek Kamieniec i dobra pozostawione przez Henryka odziedziczyli jego synowie, którzy w wyniku zmieniających się układów rodzinnych dokonali pierwszego podziału zamku na dwie części: zamek Wysoki przejął Marcin, a zamek Średni - Klemens. W 1530 r. zamek Średni przejmuje drogą kupna Seweryn Boner - żupnik królewski, bankier królowej Bony (z prawem korzystania ze studni i kaplicy na zamku Wyższym). Już wówczas pojawiły się pierwsze konflikty między właścicielami obu części Kamieńca: Janem Kamienieckim, synem Marcina - właścicielem Zamku Wysokiego i Sewerynem Bonerem - właścicielem zamku Średniego. Wynikiem tego była rozbudowa zamku Średniego (Niższego) i wybudowanie w jego obrębie drugiej kaplicy (1543 r.). Po śmierci Seweryna Bonera (1949 r.) spadkobiercą ogromnego majątku został jego najstarszy syn Jan, który wówczas był kasztelanem bieckim i przywódcą kalwinów małopolskich. Ale pretendentami do spadku było również pozostałe młodsze rodzeństwo (Seweryn, Fryderyk i Zofia, która wyszła za Jana Firleja - wojewodę lubelskiego, marszałka koronnego). Po bezpotomnej śmierci Jana (1562 r.), dobra przeszły na jego brata Seweryna - kasztelana krakowskiego, który zmarł w 1593 r., a wówczas uzgodniono podział dóbr po Sewerynie, w wyniku czego właścicielem Zamku Średniego został Jan Firlej, ale pierwszym rezydentem zamku był Piotr - najmłodszy syn Jana - wojewoda lubelski, który w czasie studiów w Padwie nawrócił się z kalwinizmu na katolicyzm.
Zamek Wysoki i przedzamcze zachodnie (odrzykońskie) nabyła w 1579 r. rodzina Sieniawskich, a następnie w 1599 r. stał się on na krótko własnością Stadnickich, ale w 1601 r. tę część zamku nabył Jan Skotnicki - kasztelan połaniecki, który wykonał gruntowny remont zamku Wysokiego.
Podział zamku i pozycja właścicieli w hierarchii państwowej nasiliła istniejące już wcześniej spory, skutkujące wieloletnimi procesami sądowymi. Aleksander Fredro, późniejszy właściciel zamku, na kanwie tych sporów oparł treść swojej komedii "Zemsta", a historyczni bohaterowie sporów zamkowych stali się pierwowzorami bohaterów komedii: Janowi Skotnickiemu nadał Fredro postać Rejenta Milczka, a Piotrowi Firlejowi postać Cześnika Raptusiewicza. Spór historyczny zakończył się w 1620 r. związkiem małżeńskim Mikołaja Firleja i Zofii Skotnickiej, co znalazło również odbicie w finale fredrowskiej komedii.
W czasach potopu szwedzkiego zamek był oblegany przez wojsko sojusznika Szwedów, księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, a w wyniku długotrwałych walk obronnych uległ poważnym uszkodzeniom. Mimo podejmowanych później prób odbudowy nie odzyskał już swojej świetności, a właściciele wyprowadzili się z twierdzy, pozostawiając ją na łaskę losu, czasu i warunków atmosferycznych. Mimo że skończył się czas zamku jako potężnego bastionu obronnego, ale pozostawione ruiny ciągle oddziaływały na wyobraźnię mieszkańców okolic bliższych i dalszych. W 1831 r. w zniszczonych pomieszczeniach zamku zamieszkał mieszkaniec Białobrzegów - Machnicki, człowiek o niezwykłej wyobraźni, fantasta, który ogłosił się królem Krosna. Stał się on inspiracją dla Seweryna Goszczyńskiego do napisania poematu romantycznego pt. "Duch zamczyska".
Zamek mocno oddziaływał na patriotyczne uczucia chłopów mieszkających w okolicznych wsiach, a przede wszystkim wpływał na stan ich świadomości narodowej. Z patriotycznych pobudek i rozbudzonej świadomości narodowej mieszkańcy Odrzykonia, na jubileusz 100-lecia Insurekcji Kościuszkowskiej, wznieśli przy murach zamku pomnik Tadeuszowi Kościuszce z napisem "TADEUSZOWI KOŚCIUSZCE POLSKI LUD Z ODRZYKONIA 1794-1894". Ze względu na ogromne zniszczenie pomnika, w 200-lecie Insurekcji z inicjatywy Stowarzyszenia Odrzykoniaków wykonano kopię popiersia i podczas podniosłej uroczystości ponownie ustawiono ją na cokole w zamku.
Prelegent w dwugodzinnej prelekcji przytoczył wiele zdarzeń historycznych, przywołał liczne grono postaci związanych z założeniem i rozwojem wsi oraz zamku Kamieniec, a swoje wystąpienie ilustrował bogatą kolekcją starych fotografii, niekiedy pochodzących końca XIX w. i początku XX w.
|
|
|
|
