Interesujący wykład dr Ewy Bereś, która 13 listopada 2014 roku mówiła wśród członków Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej o losach Krosna w czasie I wojny światowej, zainspirował mnie i zmobilizował do podzielenia się z internautami odwiedzającymi witrynę SMZK niezwykle ciekawymi materiałami historycznymi oraz ikonograficznymi. Znane niewielu, niosą one cenną wiedzę o działaniach wojsk rosyjskich, okupujących Krosno i najbliższe okolice w zimie 1915 roku. Materiały te po raz pierwszy pojawiły się 19 października 2014 na rosyjskim blogu internetowym http://humus.livejournal.com, dzień później zaprezentowane natomiast zostały na anglojęzycznym portalu English Russia.
22 października 2014 zapożyczenia powyższych dokonał polski portal satyryczny Joe Monster, ale na tym skończyły się chyba polskie echa nieoczekiwanej publikacji internetowej Rosjan. W wydaniu premierowym nosi ona tytuł „XII корпусной авиационный отряд. 1915” i prezentuje 25 fotografii, dokumentujących wojenne losy pionierów wojskowego lotnictwa rosyjskiego, którzy w Krośnie i pobliskim Potoku (a także Równem na Wołyniu) nie tylko zbudowali dwa lotniska polowe, ale też zgromadzili na nich samoloty produkcji francuskiej - Farman 18.
W środowisku historyków polskich kilkanaście archiwalnych fotografii, wykonanych przez Rosjan niemal dokładnie przed stu laty (styczeń-luty 1915 roku), przeszło chyba niezauważone. Z racji tego, iż zdjęcia powyższe wykonano w Krośnie i Potoku - myślę że warto zwrócić na nie uwagę miejscowych regionalistów, gdyż stanowić one mogą materiał wyjściowy do dalszych poszukiwań i studiów w przyszłości.
Zanim przejdę do prezentacji tych cennych źródeł, przypomnę krótko sytuację Krosna w pierwszych dwóch latach wielkiej wojny, kiedy to miasto kilkakrotnie przechodziło z rąk do rąk, ponosząc przy tym ogromne straty.
26 września 1914 roku Rosjanie po raz pierwszy zajęli Krosno, opuszczone dzień wcześniej przez cywilne władze austriackie. Ale już 4 października ofensywa austriacka 2., 3. i 4. Armii austro-węgierskiej wyparła wojska rosyjskie z Krosna. Niestety, 8 października Krosno zostało ponownie ewakuowane, a sztab 3 Armii austriackiej przeniósł się aż do Bardejowa. W wyniku tego, po 10 października 1914, wojska rosyjskie ponownie znalazły się w Krośnie, tym razem na ponad dwa miesiące. Od 24 listopada do 12 grudnia miejscowy budynek sądu zajęty był znowu przez sztab 8 Armii rosyjskiej, oraz jej naczelnego dowódcę - gen. Aleksieja Aleksiejewicza Brusiłowa (1853-1926).
Kolejna jednak ofensywa austro-węgierska wyparła wojska rosyjskie z Krosna już 15 grudnia, a miasto ponownie zostało zdobyte przez austriacką 20. dywizję piechoty. Rosjanie nie odeszli jednak daleko i ze wzgórz odrzykońskich rozpoczęli ostrzał artyleryjski miasta. Pod naporem wojsk Brusiłowa 3. Korpus Austro-Węgier zmuszony został do odwrotu, a 21 grudnia Krosno po raz trzeci zajęli żołnierze rosyjskiego 12. Korpusu Armijnego Imperium Rosyjskiego, w czasach pokoju stacjonującego w Winnicy. 29 grudnia 1914 roku do miasta powrócił sztab gen. Brusiłowa i stacjonował tu do początków marca 1915. Rosyjska okupacja Krosna trwała jednak nadal i kres jej położyła dopiero zmasowana ofensywa wojsk niemieckich i austriackich pod Gorlicami, w rezultacie której miasto i okolice zostały wyzwolone 6-7 maja 1915. Kończyła się tym samym niemal pięciomiesięczna okupacja Krosna i powiatu przez wojska rosyjskie, której kulisy stanowią ciągle temat nie do końca rozpoznany i zbadany.
W 1914 roku skład i organizacja 12. Korpusu Armijnego przedstawiały się następująco: 12. i 19. Dywizja Piechoty, 3. Brygada Piechoty, 2. Zborna Dywizja Kozaków, 12. Dywizja Kawalerii, 12. Dywizjon Moto-artyleryjski, 5. Batalion saperów, 4. i 5. Batalion obozowy oraz 10. Kompania Aeromobilna. Ona właśnie, i jej działania w Krośnie i Potoku, w styczniu-lutym 1915 roku, stanowić będą przedmiot niniejszego artykułu. Tematem głównym, wokół którego koncentrować się będzie prezentacja niezwykle interesujących fotografii archiwalnych, jest sprowadzenie przez Rosjan do Krosna - koleją - rozmontowanych samolotów oraz organizacja pierwszych na Podkarpaciu lotnisk wojennych w Krośnie i Potoku.
Uwaga! Podpisy w języku polskim, wraz z rozpoznaniami i objaśnieniami archiwalnych fotografii, pochodzą od autora niniejszego artykułu. Podpisy w języku rosyjskim - stanowią cytaty z pierwszej publikacji powyższej ikonografii na serwerze rosyjskim.
| XII корпусной авиационный отряд. 1915 10. Kompania Aeromobilna 12. Korpusu Armijnego Imperium Rosyjskiego, 1915 rok |
|
| 1. Oddział skierowany do oczyszczenia i utwardzania pola pod lotnisko, 1 stycznia 1915, Krosno. Po lewej i centralnie na horyzoncie - zbiornik oraz kominy krośnieńskiej rafinerii nafty Waleriana Stawiarskiego i Władysława Fibicha. Zaprzęgi końskie (wojskowe, nie chłopskie!) przywoziły ziemię i żwir, którymi zasypywano następnie nierówności gruntu i utwardzano podłoże pod przyszłe lotnisko 1. Военные за расчисткой и утрамбовкой аэродрома отряда. Польша, близ г. Кросно. 1 января 1915 |
|
| 2. Oddział skierowany do oczyszczenia i utwardzania pola pod lotnisko, 1 stycznia 1915, Krosno. W tle, od lewej - budynek krośnieńskiej rafinerii Waleriana Stawiarskiego i Władysława. Fibicha, dworzec kolejowy, po prawej zaś - zabudowa rynku krośnieńskiego, bryła kościoła farnego i dzwonnicy. Zaprzęgi końskie (wojskowe, nie chłopskie!) przywoziły ziemię i żwir, którymi zasypywano następnie nierówności gruntu i utwardzano podłoże pod przyszłe lotnisko 2. Военные за расчисткой и утрамбовкой аэродрома отряда. Польша, близ г. Кросно. 1 января 1915 |
|
| 3. Żołnierze rozładowują rozłożone na części nowe samoloty przeznaczone dla jednostki, 2 lutego 1915, Krosno, rampa kolejowa obok dworca 3. Военные за выгрузкой из вагонов новых летательных аппаратов, предназначенных для отряда. Польша, станция г. Кросно. 2 февраля 1915 |
|
| 4. Żołnierze rozładowują z kontenerów nowe samoloty przeznaczone dla jednostki, 2 lutego 1915, Krosno, rampa kolejowa obok dworca 4. Военные за выгрузкой из контейнеров новых летательных аппаратов, предназначенных для отряда. Польша, станция г. Кросно. 2 февраля 1915 |
|
| 5. Żołnierze rozładowują z kontenerów nowe samoloty przeznaczone dla jednostki, 2 lutego 1915, Krosno, rampa kolejowa obok dworca. Po lewej - widoczna bryła kaplicy Emaus 5. Военные за выгрузкой из контейнеров новых летательных аппаратов, предназначенных для отряда. Польша, станция г. Кросно. 2 февраля 1915 |
|
| 6. Żołnierze rozładowują z kontenerów nowe samoloty przeznaczone dla jednostki, 2 lutego 1915, Krosno, rampa kolejowa obok dworca 6. Военные за выгрузкой из контейнеров новых летательных аппаратов, предназначенных для отряда. Польша, станция г. Кросно. 2 февраля 1915 |
Równocześnie trwały intensywne prace Rosjan w Potoku, zmierzające do przygotowania w tej miejscowości lotniska polowego. Jak się wydaje - przeznaczono na nie pola położone w centrum wsi, po lewej stronie drogi Krosno - Jasło, na północny zachód od zespołu dworsko-parkowego. Nachylone ku południowi stoki łagodnego wzniesienia - dziś niemal w całości zabudowane - stanowiły dogodny teren do wytyczenia pasa startowego. Ale nie zawsze wszystko udawało się pomyślnie
|
| 7. Samolot Farman 18 rozbity na lądowisku przez oficera oddziału - ppor. Lajmuntowicza, Potok, 4 lutego 1915. Za samolotem, w tle, dworskie zabudowania gospodarcze. Po prawej, na horyzoncie, wzgórza zamykające kotlinę Jedlicza, Żarnowca i Długiego. FARMAN to francuskie przedsiębiorstwo produkujące samoloty, a następnie samochody. Bracia Maurice Farman i Henri Farman budowali od 1908 roku znane modele samolotów. W 1913 roku dołączył do nich trzeci z braci - Dick Farman i wówczas założono przedsiębiorstwo "Farman Frères". 7. Летательный аппарат Фарман 18, разбитый офицером отряда подпоручиком Лаймунтовичем, на летном поле. Польша, д. Поток. 4 февраля 1915 |
|
| 8. Samolot Farman 18 rozbity na lądowisku przez oficera oddziału - ppor. Lajmuntowicza, Potok, 4 lutego 1915. FARMAN to francuskie przedsiębiorstwo produkujące samoloty, a następnie samochody. Bracia Maurice Farman i Henri Farman budowali od 1908 roku znane modele samolotów. W 1913 roku dołączył do nich trzeci z braci - Dick Farman i wówczas założono przedsiębiorstwo "Farman Frères" 8. Летательный аппарат Фарман 18, разбитый офицером отряда подпоручиком Лаймунтовичем, на летном поле. Польша, д. Поток. 4 февраля 1915 |
|
| 9. Żołnierze usuwają słupy telegraficzne w ramach przygotowań nowego lotniska do lotów, Potok, 7 lutego 1915. Na horyzoncie - wzgórza zamykające kotlinę Jedlicza, Żarnowca i Długiego. Za grupą żołnierzy - trzy samoloty stojące w szeregu, na tle zespołu dworsko-parkowego. Lądowisko przygotowywane było na północny zachód od zabudowań dworskich, na terenie łagodnie opadającym w kierunku południowym 9. Военные убирают столбы телефонной линии во время подготовки нового аэродрома отряда к полетам. Польша, д. Поток. 7 февраля 1915 |
|
| 10. Żołnierze w czasie zajęć budowlanych, Potok, 13 lutego 1915. W tle szyby naftowe i zabudowania kopalni. Po prawej stronie szybu - wozy jadące gościńcem 10. Военные во время строевых занятий. Польша, д. Поток. 13 февраля 1915 |
|
| 11. Żołnierze instalują linię telefoniczną do łączności ze sztabem XII Korpusu Lotniczego, Potok, 15 lutego 1915. Droga Jasło-Krosno i zabudowania Potoka, na wysokości dzisiejszych warsztatów remontowych 11. Военные за установкой телефонной линии для связи со штабом XII корпусного авиационного отряда. Польша, д. Поток. 15 февраля 1915 |
|
| 12. Żołnierze instalują linię telefoniczną do łączności ze sztabem XII Korpusu Lotniczego, Potok, 15 lutego 1915 12. Военные за установкой телефонной линии для связи со штабом XII корпусного авиационного отряда. Польша, д. Поток. 15 февраля 1915 |
|
| 13. Mechanicy składają na lotnisku nowy samolot dla dowódcy oddziału kapitana Makarowa, Potok, 13 lutego 1915 13. Механики за сборкой нового летательного аппарата для начальника отряда капитана Макарова на летном поле. Польша, д. Поток. 13 февраля 1915 |
|
| 14. Dowódca oddziału - kapitan Makarow z obserwatorem - starszym podoficerem Katerinczukiem w kabinie samolotu, przed wylotem na lot zapoznawczy, Potok, 14 lutego 1915 14. Начальник отряда капитан Макаров с наблюдателем старшим унтер-офицером Катеринчуком в кабине самолета перед вылетом в разведку. Польша, д. Поток. 14 февраля 1915 |
Tyle archiwalne fotografie sprzed stulecia. Ich ujawnienie traktować należy jako niezwykle szczęśliwe zrządzenie losu. Źródła ikonograficzne to zwykle rzadki rodzaj archiwaliów, jakie pojawiają się na biurkach historyków. Tak wczesne fotografie Krosna i Potoka - stanowią wartość tym większą. Nie wątpię, iiż staną się w przyszłości pretekstem do pogłębionych studiów i porównań. Już teraz, na gorąco, analizując i szukając dla tych fotografii określonej wiedzy, zaprezentować można kolejne archiwalia, pozwalające osadzić te wojenne wydarzenia z roku 1915 w realiach regionu. Na początek - kilka źródeł kartograficznych - plany katastralne Potoka z roku 1851 oraz austriacka mapa z 1911 roku.
|
| Mapa katstralna Potoka z 1851 roku - widoczny zespół dworsko-parkowy, powyżej którego Rosjanie budowali w 1915 roku swe polowe lotnisko |
|
| Mapa katstralna Potoka z 1851 roku - widoczny zespół dworsko-parkowy, powyżej którego Rosjanie budowali w 1915 roku swe polowe lotnisko |
|
| Austriacka mapa okolic Potoka w wydaniu z 1911 roku. Zaznaczono teren na którym - jak się wydaje - Rosjanie budowali swe lotnisko polowe |
Lotnicza przygoda Krosna i Potoka miała krótki żywot. Wraz z wiosną 1915 roku nadeszła potężna ofensywa państw centralnych, w wyniku której wojska rosyjskie ostatecznie zepchnięte zostały daleko na wschód. Zanim jednak do tego doszło, na niebie krośnieńskim pojawiły się - chyba po raz pierwszy w dziejach - nie oglądane tu wcześniej samoloty. Nie mamy powodów aby wątpić w ogromne wrażenie, jakie aeroplany uczynić musiały na cywilnych obserwatorach lotniczych wzlotów i upadków Rosjan. Zapewne chwile te zapadły w umysły i pamięć wielu, od czego krok już był tylko do myśli o budowie w Krośnie lotniska, które dziś tu mamy. Zorganizowano je opodal miejsca, gdzie rosyjscy żołnierze wyładowywali z wagonów samoloty i podrywali swe maszyny do pierwszych lotów nad Krosnem.
Projekt budowy lotniska krośnieńskiego narodził się dzięki gen. bryg. Ludomiłowi Rayskiemu i pamiętnej uchwale Rady Miasta z 1928 roku. Sam Rayski uczył się w krośnieńskiej Szkole Realnej, w niej też zdał w roku 1909 maturę. Czy widział samoloty Rosjan nad miastem? Czy można w tych pierwszych wojennych lotach szukać początków lotniczych tradycji Krosna?
| dr Tadeusz Łopatkiewicz |
Komentarze
Zaistnienie fotografii umieszczonych w artykule dr Tadeusza Łopatkiewicza znajdującym się na Państwa stronie internetowej, wbrew opinii autora artykułu poswieconego lotnisku polowemu Potok zostało zauważone przez historyków wojskowości o wiele szybciej niż w chwili ukazania się artykułu.
Fotografie pochodzą z fotoalbumu jednostki rosyjskiego lotnictwa - 12 Oddziału Lotniczego tam stacjonującego jak i w okresie późniejszym na Wołyniu, jak i znajdują się w zbiorach Muzeum Lotnictwa Ukrainy.
W w związku z tym, że w artyluke są błędy postanowiłem się do nich ustosunkować
1. Owa jednostka stacjonująca na lotnisku polowym w Potoku to 12 Korpuśny Oddział Lotniczy - 12 Korpuśny Awiaotriad. Terminologia użyta w artykule przez autora jest blędna.
2. Datowanie wydarzeń z lotniska Potok jak i z Krosna oparte jest o "stary" kalnedarz czyli są to daty z kalendarza juliańskiego i aby je uwspolcześnić należy od każdej z nich odjąc 13 dni.
4. Co do sprzętu latającego znajdującego się na fotografiach, wg badań znanego rosyjskiego historyka lotnictwa Marata Hajrulina, moich i dr Krzysztofa Mroczkowskiego stan 12 Korpuśnego Awiaotriadu na dzień 19 I (1 II) 1915 r. wynosił:
3 samoloty typu Nieuport IV - na fotografiach w wagonach i na lotnisku - i jeden typu Farman XXII nr 18.
W składzie personelu latajacego 12 Korpuśnego Oddziału Lotniczego stacjonujacego na lotnisku polowym Potok znajdowali się sztabskapitanow ie Makarow, Hornowski, Hawin, ppor. Łajmuntowicz, chor. Zołotarew i starsi podoficerowie Procenko i Pankratow.
5. W wypadku z 25 II (10 III 1915 r.) ppor. Michał Łajmuntowicz rozbił samolot typu farman XXII nr 207 podczas lądowania po locie rozpoznawczym.
Łączac serdeczne pozdrowienia dla redakcji jak i dr Ewy Bereś
Z poważaniem
dr hab Andrzej Olejko prof UR
Dziękuję za cenne uzupełnienia. Nie jestem historykiem wojskowości. Nie było zatem moim zamiarem pisanie artykułu i zabieranie Panu chleba. Jako administrator witryny SMZK i wiceprezes Stowarzyszenia, chciałem jedynie w - kontekście wykładu dr E. Bereś - glosą swą zwrócić uwagę członków Stowarzyszenia na nieznane krośnianom (przecież nie Panu) fotografie archiwalne. Nie będąc specjalistą w dziedzinie historii wojskowości - nie siliłem się na pisanie dla specjalistów. Napisałem więc tyle i aż tyle. Sięgająca półtora tysiąca liczba odsłon tego tekstu świadczy dowodnie, iż fotografie te zainteresowały czytelników naszej witryny. I o to chodziło!
Ja sam natomiast, chętnie przeczytam o udostępnionych na witrynie fotografiach coś więcej, niż jedynie komentarz pod mym tekstem.
Pozdrawiam serdecznie
Tadeusz Łopatkiewicz
Raz jeszcze dziękuję za komentarz i pozdrawiam serdecznie