Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Krośnieńskiej istnieje już 65 lat. Z okazji tej rocznicy członkowie i sympatycy Stowarzyszenia zebrali się 14 czerwca 2023 roku w Czytelni Głównej Krośnieńskiej Biblioteki Publicznej na jubileuszowym wykładzie.

Spotkanie rozpoczęła i powitała zebranych - m.in.pani Elżbieta Staroń, dyrektorka Biblioteki, wręczając prezesowi dyplom gratulacyjny. Okolicznościowy wykład wygłosił pan Tadeusz Łopatkiewicz, prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia. Przedstawił historię i działalność Stowarzyszenia.

Rejestracja i zatwierdzenie pierwszego Statutu Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Krośnieńskiej (taką nazwę organizacja pierwotnie przyjęła) miały miejsce 24 lipca 1958 roku, ale spotkanie założycielskie odbyto już 12 października 1957 roku. Idea założenia w Krośnie stowarzyszenia regionalnego pojawiła się na fali popaździernikowego ożywienia społecznego. Jej wyrazicielem był dr Antoni Lorens, który do swego pomysłu przekonał sporą grupę miejscowej inteligencji.

12 października 1958 roku wybrano Zarząd I kadencji Stowarzyszenia. W jego skład weszli: Stanisław Chrzanowski jako przewodniczący (do 8 XII 1959), Józef Kucza - I z-ca przewodniczącego, Franciszek Kraus - II z-ca przewodniczącego (a od 9 XII 1959 przewodniczący), Adam Filepowicz - sekretarz, Stanisław Guzik - skarbnik. Członkami Zarządu zostali Antoni Bal, Bronisław Basza, Władysław Niepokój, Franciszek Półchłopek i Stanisław Wais.

Stowarzyszenie stawiało przed sobą następujące cele:

• współdziałanie w podnoszeniu poziomu życia kulturalnego i gospodarczego ziemi krośnieńskiej,
• opiekę i pomoc w krzewieniu oraz rejestrowaniu tradycji i obyczajów ludowych,
• pomoc w rozwiązywaniu i realizacji zagadnień gospodarczych mających na celu rozwój ekonomiczny regionu.
  

Podstawowymi środkami do osiągnięcia tych celów było:

• inicjowanie imprez służących podnoszeniu poziomu życia kulturalnego społeczeństwa (odczyty, sesje, narady, wystawy),
• budzenie zainteresowania przeszłością i teraźniejszością regionu,
• popularyzowanie piękna ziemi krośnieńskiej,
• upamiętnianie rocznic ludzi związanych z Krosnem, zasłużonych dla kultury narodowej.

Powołano do życia 6 komisji - ekonomiczną, historyczną, muzyczną, imprezową, planowania i redakcyjną. Do roku 1966 Stowarzyszenie ściśle współpracowało z Komisją Obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego, jako jedna z jej sekcji. W tym czasie członkowie Stowarzyszenia wygłosili dziesiątki referatów na organizowanych sesjach popularnonaukowych, podejmując głównie tematy historyczne, historycznoliterackie, artystyczne, z zakresu archeologii, historii sztuki, folklorystyki, balneologii itp. Zorganizowano też kilka wystaw dzieł artystów malarzy, plastyków amatorów, fotografików. Stowarzyszenie czynne było w trakcie urządzanych Tygodni Oświaty i Kultury, współpracowało też z Komisją Upiększania Miasta.

Samodzielna praca stowarzyszeniowa rozwinęła się znacznie w końcu lat 60. XX wieku. Nadal współpracowano aktywnie przy pracach związanych z obchodami Dni Krosna, Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy, brano udział w konkursach Ministerstwa Kultury i Sztuki Bliżej regionu, bliżej życia.

W kwietniu 1967 odbyto posiedzenie Komitetu Organizacyjnego, który podjął starania o opracowanie i wydanie drukiem naukowej monografii Krosna i regionu. Zgodnie z projektem publikacja miała uwzględnić przeszłość regionu w świetle badań archeologicznych, osadnictwo w okolicach Krosna, historię miasta od lat najdawniejszych, stosunki handlowe, rzemiosło, życie kulturalne, czasy zaborów, okres międzywojenny, lata okupacji i rozwój miasta po II wojnie. Opracowania wymagał również temat przemysłu naftowego w regionie krośnieńskim, rozwój ruchu robotniczego, dzieje oświaty, kultura ludowa. Planowano szkicowo wspomnieć o przeszłości większych miejscowości powiatu krośnieńskiego: Dukli, Iwonicza, Jedlicza, Miejsca Piastowego. Założono, iż autorami opracowań poszczególnych tematów będą pracownicy naukowi Uniwersytetu Jagiellońskiego, zaś obowiązki redaktora naukowego monografii objął prof. dr Józef Garbacik. W żmudne gromadzenie materiałów źródłowych włączyli się aktywnie nie tylko naukowcy krakowscy, ale też studenci UJ, krośnieńska inteligencja, pracownicy lokalnych instytucji kultury, a także miejscowi regionaliści, muzealnicy, fotograficy.

Ukazanie się I tomu monografii Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu poprzedził prospekt informacyjny, rozprowadzany wraz z publikacjami Państwowego Wydawnictwa Naukowego.

W kwietniu 1972 roku ukazał się w nakładzie pięciotysięcznym tom I monografii Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu, obejmujący problematykę od pradziejów do roku 1918. W roku następnym czytelnicy otrzymali tom II monografii - od roku 1918 po lata siedemdziesiąte.

W latach 70. XX wieku Stowarzyszenie rozwinęło skrzydła. Prócz dwutomowej monografii na dokonania tamtego czasu składają się liczne działania trwałe, do dziś funkcjonujące w mieście i służące jego mieszkańcom, a wśród nich:

• inicjatywa przywrócenia hejnału miejskiego, na który ogłoszono konkurs ogólnopolski (1972)
• inicjatywa zamieszczenia tablic informacyjnych na zabytkowych budowlach miasta (1975)
• wykonanie i odsłonięcie tablic pamiątkowych poświęconych zasłużonym krośnianom, m.in. Franciszkowi Pikowi Mirandoli czy Janowi Szczepanikowi (1971, 1972) oraz Powstańcom Styczniowym (2013)
• inicjatywa powołania w Krośnie Biura Wystaw Artystycznych
• wnioski dotyczące nazwania ulic nazwiskami wybitnych krośnian (Pika Mirandoli, Bergmana, Bieszczada , Szczepanika, Lenika, Humieckiego)
• upamiętnienie placu u zbiegu Wisłoka i Lubatówki, gdzie mieścił się w przeszłości kościół i szpital Św. Ducha
• uratowanie przed wyburzeniem drewnianej zabudowy centrum Iwonicza Zdroju
• wnioskowanie o odznaczenia państwowe za zasługi w walce z okupantem dla Korczyny i Lubatówki.

Od końca lat 60. XX wieku Stowarzyszenie zorganizowało dziesiątki sesji popularnonaukowych, podejmujących różnorodną problematykę miejscową i ponadlokalną:

• 100-lecie urodzin Fr. Pika Mirandoli oraz Jana Szczepanika
• dorobek artystyczny Stanisława Bergmana
• sylwetka i dokonania Wincentego Pola w 100-lecie śmierci
• środowisko artystyczne regionu krośnieńskiego na przełomie XIX i XX wieku (Bieszczad, Bergman, Lenik, Wyspiański)
• oświata i kultura byłego powiatu krośnieńskiego
• Krosno wczoraj i dziś
• odbudowa i rozwój Krosna po wyzwoleniu
• zasłużeni krośnianie XIX i początku XX wieku
• dorobek artystyczny Seweryna Bieszczada
• Kazimierz Chłędowski i jego związki z regionem
• 150 rocznica Powstania Styczniowego.
  

W minionym sześćdziesięciopięcioleciu członkowie Stowarzyszenia wygłosili setki referatów, odczytów, prelekcji i wykładów - popularnonaukowych i naukowych - nie tylko na forum organizacji, ale też dla uczniów szkół, w trakcie Dni Krosna, dla kuracjuszy Iwonicza Zdroju itp. Wśród nich:

• Wojciech Portius, wybitny mieszczanin i kupiec krośnieński XVII wieku
• "Rota" Marii Konopnickiej i Feliksa Nowowiejskiego w 80 rocznicę prawykonania hymnu
• Województwo Krośnieńskie u progu XXI wieku
• Radość pisania Wisławy Szymborskiej - laureatki Nagrody Nobla
• Kasper Wojnar, księgarz i działacz niepodległościowy (w 45 rocznicę śmierci)
• Długo oczekiwana historia przemysłu naftowego
• Obiekty przyrodnicze regionu krośnieńskiego (parki, rezerwaty i pomniki przyrody)
• Nieznane rysunki z zapomnianej wycieczki. Studenci krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych w Krośnieńskiem A.D. 1890
• Krośnieński lekarz i społecznik, dr Władysław Glazar
  

Istotne miejsce w działalności Stowarzyszenia miały organizowane wystawy, m.in.:

• Franciszkańskie skarby. Ze zbiorów podkarpackich klasztorów
• Firmy Królewskiego Wolnego Miasta Krosna 1873 - 1945
  

Rok 1973 zapisał się w przeszłości Stowarzyszenia nie tylko zakończeniem prac nad dwoma tomami monografii Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu. Na wniosek Zdzisława Łopatkiewicza - sekretarza ZG, dokonano też zmiany nazwy organizacji do formy dzisiejszej - Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Krośnieńskiej. Z inicjatywy prof. Józefa Wojnara - krośnianie mieszkający w Krakowie założyli Terenowe Koło SMZK, które w latach 80. XX wieku liczyło ok. 170 członków. W marcu 1974 roku podobne koło powołali do życia krośnianie mieszkający w Warszawie. Koło to w czasie najbardziej aktywnej działalności skupiało ok. 150 członków.

Działalność obu kół w kolejnych latach to nie tylko setki odczytów i spotkań, ale też cenne inicjatywy, mające na celu rozwój Krosna i regionu: umowa ASP w Krakowie z władzami Krosna o współdziałaniu w pracach badawczych, artystycznych i konserwatorskich; podobna podpisana z miastem przez AGH; zwołanie do Iwonicza Zdroju specjalnej komisji PAN, której narady były poświęcone rehabilitacji leczniczej; udział architektów krakowskich Kazimierza Chodorowskiego i Henryka Machnika w naradzie na temat planu zagospodarowania przestrzennego Krosna; otwarcie w Warszawie sklepu "Ziemia Krośnieńska" w Alejach Ujazdowskich, oferującego atrakcyjne wyroby produkowane w Krośnie (1984); a także doroczne Spotkania "Na rodzinnej ziemi".

W 1992 roku koła terenowe w Krakowie i Warszawie przekształcone zostały w Oddziały SMZK. W tym samym roku 1992 powstał kolejny Oddział we Wrocławiu. W roku 2000 powstał najmłodszy Oddział SMZK w Lublinie, zaś w 2022 - Koło SMZK w Korczynie.

W 1995 roku - po wieloletnich staraniach - udało się wydać III tom Krosno. Studia z dziejów miasta i regionu. Kolejne tomy tej serii wydawniczej ukazywały się w latach: 2002, 2010, 2012, 2016 i 2018. Osiem tomów Studiów krośnieńskich to bez wątpienia najpoważniejszy i najbardziej trwały dorobek Stowarzyszenia. Tomy te, to łącznie:

• 124 artykuły naukowe z zakresu archeologii, historii, geografii, historii sztuki, konserwatorstwa, historii literatury, biografistyki, historii wojskowości itd.
• dorobek twórczy łącznie 75. autorów
• 911 ilustracji, dziesiątki map, wykazów i wykresów
• 3754 stronice w druku
• każdy tom zaopatrzony jest w indeks osobowy i geograficzny oraz spis ilustracji
• o poziom merytoryczny publikacji dbali każdorazowo redaktorzy naukowi: prof. Józef Garbacik (2 tomy), prof. Stanisław Cynarski (1 tom), prof. Franciszek Leśniak (5 tomów), dr Tadeusz Łopatkiewicz (1 tom)
• tomy VII i VIII były recenzowane przez recenzentów naukowych: prof. Józefa Hampla oraz prof. Zdzisława Nogę z Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie
  

Członkowie Stowarzyszenia opublikowali też setki artykułów i notatek w krośnieńskiej i ogólnopolskiej prasie, udzielili dziesiątki wywiadów radiowych i telewizyjnych, wzięli udział w licznych promocjach publikacji własnych oraz indywidualnych spotkaniach autorskich w mieście i regionie. Promocje książek i albumów to m.in.:

• Mariana Terleckiego "Udział Podkarpacia w Powstaniu Styczniowym"
• Wandy Belcik "Regionaliści krośnieńscy"
• Tadeusza Łopatkiewicza "Karykatury z teki Stanisława Kochanka. "Podkarpacie" 1970 - 1973
• Zbigniewa Więcka "Krosno na starych pocztówkach i dokumentach", "Krosno w czasie okupacji hitlerowskiej"
• Bożeny Gruszki i Tadeusza Łopatkiewicza "Jan Zych (1931-1995). Przywracanie pamięci"
• Piotra i Tadeusza Łopatkiewiczów "Stanisława Tomkowicza Inwentarz zabytków powiatu krośnieńskiego".
  

Jednym z punktów programu obchodów Jubileuszu 60-lecia SMZK była wystawa "Publikacje książkowe autorstwa członków SMZK". Przedstawiono na niej 123 książki łącznie 20 autorów, wśród których wymienić należy: Jana Belcika, Wandę Belcik, Józefa Bochenka, Henryka Bogacza, Jana Czajkowskiego, Zdzisława Gila, Andrzeja Kośka, Adama Krzanowskiego, Jana Lusznię, Beatę Łopatkiewicz, Piotra Łopatkiewicza, Tadeusza Łopatkiewicza, Zdzisława Łopatkiewicza, Stanisława Mendelowskiego, Krzysztofa Olbrychta, Stanisława Pomprowicza, Zygmunta Rygla, Mariana H. Terleckiego, Zbigniewa Więcka i Macieja Zborowskiego. Wśród publikacji znalazły się zarówno zbiory poezji, jak i prace historyczne, książki z zakresu biografistyki, historii sztuki i konserwatorstwa zabytków, przeszłości harcerstwa, etnografii, regionalistyki, krajoznawstwa, monografie miejscowości regionu itd. Większość prezentowanych książek ściśle związana jest z Krosnem i okolicą, zarówno tematem, jak też najczęściej miejscem wydania publikacji.

W 1973 roku, z inicjatywy prezesa ZG SMZK Adolfa Marczaka, Stowarzyszenie rozpoczęło organizację cyklu dorocznych, jednodniowych imprez dla członków oddziałów zamiejscowych SMZK, pod nazwą "Spotkania na rodzinnej ziemi". Do 2019 roku zorganizowano 46 takich spotkań, które za każdym razem - przy bardzo dobrej frekwencji - odbywały się w innej gminie województwa krośnieńskiego. W programie "Spotkań na rodzinnej ziemi" było zwykle zwiedzanie zabytków danej gminy, prezentacja jej bieżących dokonań przedstawiana przez władze samorządowe, występy zespołów folklorystycznych, spotkanie towarzyskie przy skromnym posiłku itp. Nie sposób przecenić wagi i wartości tych Spotkań krośnian z Krakowa, Warszawy, Wrocławia i Lublina z mieszkańcami Krosna i członkami oddziału macierzystego.

Istotne miejsce w działalności SMZK zajmowały wycieczki krajoznawcze. Trudno już dziś policzyć, ile ich łącznie odbyliśmy… Odwiedzaliśmy zarówno najbliższe okolice, jak i miejsca bardziej odległe od Krosna, w tym państwa sąsiednie. Wśród nich - Niemcy, Czechy, Austrię, Słowację, Ukrainę, Białoruś i Litwę. Niektóre - nawet kilkakrotnie, w trakcie wielodniowych wyjazdów.

W ostatnich latach sporym uznaniem cieszyły się jednodniowe wyjazdy autokarowe, pozwalające gruntownie zwiedzić miejsca leżące w niewielkim promieniu Krosna: Pogórze Strzyżowskie, Brzozowskie, Sanockie, Bieszczady, Przemyskie, Sandomierskie, Lubelskie, Sądeckie, Beskid Niski, a także: Tarnów, Łańcut, Zamość i Hrubieszów, Kazimierz nad Wisłą, Sanok, Przemyśl, Krynicę, Muszynę, Niebylec, Strzyżów, Gorlice, Biecz, Binarową i wiele, wiele innych… Od kilku lat organizujemy też wyjazdy na głośne wystawy w krakowskim Muzeum Narodowym, gdzie obejrzeliśmy kilka kolejnych ekspozycji poświęconych Stanisławowi Wyspiańskiemu, Tamarze Łempickiej, zbiorom malarstwa polskiego w Sukiennicach, czy kolekcji Książąt Czartoryskich.

Z inicjatywy Stowarzyszenia, i przy jego organizacyjnym współudziale, odbyło się w latach 2015-2019 pięć edycji Konkursu recytatorskiego poezji Jana Zycha, wybitnego poety związanego z Korczyną i Krosnem, dziś nieco zapomnianego. W Gminnym Ośrodku Kultury w Korczynie, przy udziale władz samorządowych i Gminnej Biblioteki Publicznej, udało się w kolejnych latach urządzić całodniowe święto poezji, recytowanej przez uczniów szkół podstawowych, gimnazjów i liceów Krosna i powiatu krośnieńskiego. W pięciu edycjach Konkursu recytatorskiego wzięło łącznie udział 316. uczniów (187. ze szkół podstawowych i gimnazjów oraz 129. ze szkół średnich). Prezentacje młodych recytatorów oceniało każdorazowo profesjonalne jury, wyłaniające i nagradzające laureatów. Z młodzieżą uczestniczącą w recytacjach kilkakrotnie spotkało się rodzeństwo Jana Zycha (1931-1995), wspominające swego wybitnego brata, a także dr Mariusz Kalandyk, juror dokonujący fachowego podsumowania oraz oceny wysłuchanych recytacji.

Od lutego 2009 roku Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Krośnieńskiej dysponuje własną witryną internetową www.smzk.org. To nowoczesne medium niezwykle ułatwia komunikację między Oddziałami SMZK, a także członkami i sympatykami Stowarzyszenia. Stanowi bowiem wygodną i łatwo dostępną płaszczyznę do zamieszczania wszelkich ogłoszeń o imprezach stowarzyszeniowych, a także relacji oraz galerii fotograficznych z wszelkich działań organizacyjnych. W ciągu 15 lat funkcjonowania witryny udostępniono na niej 912 artykułów oraz 172 galerie zawierające łącznie 12 197 fotografii. Ważne miejsce zajmuje na witrynie rubryka Byli wśród nas…, w której gromadzone są biogramy szczególnie zasłużonych dla Krosna i regionu członków SMZK. Własna witryna internetowa umożliwia ponadto wysyłkę do ponad 400 subskrybentów "Wiadomości SMZK", w których informowani są szeroko o wykładach, wycieczkach, spotkaniach itd.

Od 22 maja 2010 roku Stowarzyszenie posiada również własną stronę na Facebooku.

Kończąc prezentację historii i dokonań Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej, Tadeusz Łopatkiewicz - obecny prezes ZG podkreślił, że trudno wymienić wszystkie inicjatywy i działania z sześćdziesięciu pięciu lat jego funkcjonowania. Nie sposób wspomnieć wszystkich, którzy się w pracy stowarzyszeniowej wybitnie zasłużyli. Przypomniał nazwiska i kolejne kadencje prezesów Zarządu Głównego, a byli to:

• Stanisław Chrzanowski (1958-1959)
• Franciszek Kraus (1959-1983)
• Jan Krzanowski (1984)
• Adolf Marczak (1987-1997)
• Marian Hubert Terlecki (1999-2011)
• Wanda Belcik (2011-2017)
  

Im wszystkim, a także niewymienionym z nazwiska społecznikom i regionalistom, których zbiorowy wysiłek i ofiarny trud złożyły się na sześćdziesiąt pięć lat twórczej pracy Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej - prezes serdecznie podziękował.

W trakcie dyskusji po wykładzie Marian Terlecki, Prezes Honorowy Stowarzyszenia podzielił się refleksjami dotyczącymi organizacji i swojej w niej działalności. Zaprezentował ryngraf, który ufundował "Andrzejowi Kosiekowi z podziękowaniem za długoletnią pracę społeczną w Stowarzyszeniu Miłośników Ziemi Krośnieńskiej".

Głos zabrali również Zbigniew Więcek, prezes Oddziału krośnieńskiego Polskiego Towarzystwa Numizmatycznego, który wręczył prezesowi SMZK jubileuszowy dyplom, oraz Zdzisław Gil, który na ręce prezesa SMZK przekazał opracowanie swojego autorstwa "Refleksje konserwatora zabytków".

    

Fot. Joanna Łach

Zobacz też galerię fotograficzną wykładu >> (tylko dla zalogowanych użytkowników witryny)