Tadeusz Radzik
Profesor Mieczysław Wieliczko. Sylwetka naukowa historyka
Profesor Mieczysław Wieliczko urodził się 19 marca 1935 r. w Jaśle w rodzinie kolejarskiej. Tam też ukończył szkołę podstawową oraz renomowane Liceum Ogólnokształcące im. Kr. Stanisława Leszczyńskiego, którego absolwentami było wiele wybitnych postaci, m.in. Hugo Steinhaus (matematyk), Stanisław Pigoń (historyk literatury), Józef Garbacik (historyk), Marian Gumowski (numizmatyk), Stefan Jaracz (aktor).
W 1952 roku, zgodnie ze swymi zainteresowaniami, podjął studia historyczne na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. Był to pierwszy rok nauk historycznych na UMCS. Zakończył je w 1956 r. składając egzamin magisterski i broniąc rozprawy: Problematyka wojskowa sejmiku województwa lubelskiego w latach 1571-1648, przygotowanej pod kierunkiem prof. Henryka Zinsa.
Obowiązujący wówczas tzw. nakaz pracy skierował młodego historyka w rodzinne strony - do Jasła - gdzie podjął pracę w szkolnictwie średnim. Burzliwy w wydarzenia rok 1956 spowodował zaangażowanie młodego nauczyciela w pracę społeczną w Związku Nauczycielstwa Polskiego oraz rzeszowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego. Przez 17 lat pełnił zarazem funkcję prezesa Zarządu Powiatowego Towarzystwa Wiedzy Powszechnej.
Rozbudzone studiami historycznymi zainteresowania naukowe zaowocowały bliskimi kontaktami z Karpacką Stacją Archeologiczną Oddziału PAN w Krakowie kierowaną wówczas przez doc. Andrzeja Żakiego oraz kilkunastoma popularnymi publikacjami na tematy archeologiczne (pierwsza już w 1956 r.).
Już w 1957 r. nawiązał Mieczysław Wieliczko współpracę z Zespołem Badawczym Dziejów Oświaty w latach okupacji hitlerowskiej przy Komisji Nauk Pedagogicznych Oddziału PAN w Krakowie. Zetknął się tam i współpracował z uczonymi tej miary co profesorowie: Władysław Szafer, Zenon Klemensiewicz, Marian Mięsowicz, Walery Goetel, Stanisław Urbańczyk, Wincenty Danek, Józef Buszko, Stanisław Gawęda czy Jan Hulewicz.
Kontakty te na długie lata zaowocowały podejmowanymi badaniami nad dziejami oświaty, a także nad okresem II wojny światowej i okupacji. Rezultatem były artykuły na temat tajnego nauczania w regionie jasielskim w okresie okupacji hitlerowskiej oraz opracowane liczne biogramy do przygotowywanego Słownika biograficznego nauczycieli w Małopolsce w latach II wojny światowej. Jego wiedza na ten temat sprawiła, iż w latach 1968-1974 przewodniczył Komisji Historycznej Okręgu ZNP, będąc zarazem członkiem Komisji Historycznej Zarządu Głównego ZNP.
Gdy w 1959 r., w związku z przygotowaniami do obchodów 600-lecia nadania praw miejskich Jasłu, zrodził się pomysł opracowania monografii historycznej regionu i zawiązano stosowny komitet, Mieczysławowi Wieliczce powierzono kierownictwo sekcji wydawniczej. W porozumieniu z prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego Józefem Garbacikiem, a niegdyś pierwszym dziekanem Wydziału Humanistycznego UMCS (wywodzącym się z Jasła), zorganizował zespół badawczy. Rezultatem kilkuletnich prac zespołu były wydane w 1964 r. Studia z dziejów Jasła i regionu jasielskiego.
Najwięcej uwagi w swych badaniach poświęcał okresowi okupacji. Pogłębione kwerendy umożliwiły publikowanie kolejnych artykułów, m.in.: Zniszczenia wojenne i odbudowa gospodarki w regionie gorlickim 1944-1948 (1968) czy Obóz wyniszczenia w Szebniach w latach 1941-1944 (1973). Ukoronowaniem tego okresu pracy naukowej (łączonej przez cały czas z pracą zawodową w szkolnictwie) stała się praca doktorska Jasielskie w latach drugiej wojny światowej obroniona w 1974 r. na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, a następnie opublikowana w dużym nakładzie w Wydawnictwie MON. Doczekała się licznych recenzji i omówień w periodykach naukowych oraz prasie.
W 1974 r. dr Mieczysław Wieliczko przeszedł do pracy naukowej jako adiunkt w Zakładzie Historii Najnowszej Instytutu Historii UMCS, gdzie pracuje do dziś, zdobywając kolejne szczeble kariery naukowej. Nie zerwało to jego więzi z regionem pochodzenia i zainteresowań badawczych, rozszerzając je wręcz na kwestie gospodarcze. Przez lata gromadził materiały dotyczące przemysłu naftowego. Powstawały kolejne studia: Centralny Okręg Przemysłowy (1989), Dzieje Rafinerii w Jaśle-Niegłowicach (1974), Wschodnie Zagłębie Naftowe u progu wojny wrzesień-listopad 1939 (1995), Wojenna organizacja gospodarki w Zachodnim Zagłębiu Naftowym w latach 1939-1945 (1997). Ukronowaniem tych prac była monografia Polski przemysł naftowy pod niemiecką okupacją w latach 1939-1945 (Lublin 2001), będąca podstawą przeprowadzenia przewodu habilitacyjnego. Jej opublikowanie pozwoliło na wprowadzenie do obiegu naukowego licznych źródeł dotąd niewykorzystanych i zapoczątkowanie przez to uzupełniania dotychczasowych badań problematyki gospodarczej w kwestiach mało dotąd poznanych w okresie niemieckiej okupacji ziem polskich.
Wraz z podjęciem pracy w Instytucie Historii UMCS, co nastąpiło 1 listopada 1974 r., w badaniach Mieczysława Wieliczki pojawił się nowy nurt związany z losami Polaków na obczyźnie. Jego szczególnym zainteresowaniem (być może wynikało to z galicyjskiego rodowodu) stały się dzieje Polaków na Węgrzech. W 1977 r. ukazała się monografia Polacy na Węgrzech wydana nakładem Polonijnego Centrum Kulturalno-Oświatowego UMCS, jedna z pierwszych na tematy polonijne w Uniwersytecie, gdzie wkrótce wykształcił się znaczący w skali kraju ośrodek badań nad dziejami emigracji polskiej. Praca ta doczekała się kilku recenzji w pismach naukowych i popularnych. W obszernym skrócie wydana została także w języku węgierskim.
Zainteresowania te rozszerzone zostały na całokształt stosunków polsko-węgierskich. Uwidoczniło się to w wystąpieniach na konferencjach naukowych na Węgrzech i artykułach publikowanych w wydawnictwach uniwersyteckich w Budapeszcie, Szegedzie i Debreczynie. Kolejne referaty czekają na druk w wydawnictwach uniwersytetów Eötvósa i Pazmanyego w Budapeszcie. Ze znaczących prac poświęconych tej tematyce, a opublikowanych w języku polskim, wspomnieć należy studia: Generał Władysław Sikorski a wychodźstwo polskie na Węgrzech i opozycja węgierska w latach 1939-1943 (1987), Jan III Sobieski a powstanie Imre Thökölyego (1983), czy Postać generała Władysława Sikorskiego na łamach "Wieści Polskich" w Budapeszcie (współautor), a także opracowania biograficzne poświęcone: Józefowi Bemowi (1983), Tiborowi Csorbie (1986), Jósefowi Antallowi (1989).
Z czasem zainteresowanie losami Polaków poza granicami kraju zaowocowało rozszerzeniem zakresu badań na inne obszary. W 1986 r. ukazało się obszerne (liczące przeszło 220 stron) opracowanie Z dziejów Polaków żyjących w sąsiedztwie ojczyzny, jako wiodąca część trzytomowej pracy: Polacy w świecie. Polonia jako zjawisko społeczno-polityczne (red. A. Koprukowniak i W. Kucharski), a w kilka lat później Pogranicza polskości na Węgrzech, Rumunii, Bośni i Hercegowinie (1992).
Bliskie Profesorowi stały się zwłaszcza dzieje Polaków na Wschodzie. Zaowocowało to cyklem artykułów Sybir w dziejach Polaków (1991-1992), a zwłaszcza monografią Jeniectwo wojenne Polaków w Rosji w latach 1503-1918 (1998). W znacznym stopniu badania te podejmowane były w ramach programów badawczych: MR 111/10/10, MR111/10/82.
Konsekwentnie w miarę poszerzania się możliwości badań i publikacji powstawały prace dotyczące losów ludności polskiej w ZSRR w latach II wojny światowej. Należy tu zwrócić uwagę na prace: Migracje przez "linię demarkacyjną" w latach 1939-1940 (1990), Z badań nad rozmieszczeniem ludności polskiej w ZSRR (listopad 1939-lipiec 1941) (1990), Rozpoznanie przez Polski Czerwony Krzyż losu Polaków w Związku Radzieckim (listopad 1939-lipiec 1941) (1992). Wiązały się one z kolejnym nurtem zainteresowań Mieczysława Wieliczki, tzn. losami społeczeństwa polskiego w latach II wojny światowej. Krokiem istotnym w ich rozwijaniu był wspomniany już doktorat nt. Jasielskiego w latach II wojny światowej. Ale już w niedługim czasie powstały kolejne prace: Z badań nad terrorem policyjno-sądowym i więzieniami w dystrykcie krakowskim 1939-1941 (1983), Ucieczki z więzień w dystrykcie krakowskim (1988), Więzienia we wschodniej części dystryktu krakowskiego (1988), Wojenne losy COP-u (1988); "Linia demarkacyjna" na Sanie - koncepcje i realizacja (1992), Akcja AB w dystrykcie krakowskim (1992), Zarząd Cywilny 14. Armii Wehrmachtu (1996) i wiele innych.
Publikacje Profesora i rosnący autorytet naukowy zaowocowały zaproszeniem w 1994 r. do międzynarodowego programu badawczego Grenzloses Österreich obejmującego historyków z 9 krajów środkowoeuropejskich, a koordynowanego przez Uniwersytet w Grazu. W ramach tego programu Mieczysław Wieliczko wygłosił referaty na konferencjach w Grazu, Ołomuńcu i Innsbrucku. W 1993 r. zaproszony został do polskiego zespołu programu Project on Ethnic Relations, realizowanego przez Princeton University. Z kolei Jego osiągnięcia w badaniach nad społeczeństwem polskim pod okupacją niemiecką spowodowały zaproszenie do realizowanego w latach 1996-1997 programu Camp de Culture, koordynowanego dla historyków z 17 krajów przez Universite de Paris-Sorbonne (Paris-IV) i udziału tam w seminarium Camps et genocides (1997).
Istotny w osiągnięciach prof. Wieliczki jest Jego wkład organizacyjny w środowisku. Świadczy o tym udział w pracach Okręgowych Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (następnie przeciwko Narodowi Polskiemu) najpierw w Rzeszowie, od 1984 r. Lublinie, a od 1990 r. w Krakowie. W latach 1984-1998 był członkiem Rady Naukowej Towarzystwa Opieki nad Majdankiem, a następnie z nominacji Ministra Kultury członkiem Rady Muzeum Państwowego na Majdanku i jej wiceprzewodniczącym od 1998 r. Od wielu (1957 r.) lat jest aktywnym członkiem Polskiego Towarzystwa Historycznego. Pełnił funkcję sekretarza Oddziału w Lublinie, był członkiem Komisji Historii Regionalnej Zarządu Głównego, członkiem II instancji Sądu Koleżeńskiego. Siedmiokrotnie wybierany był delegatem na Walne Zgromadzenia Towarzystwa.
W latach 1991-2000 był z wyboru członkiem Rady Naukowej Instytutu Historii UMCS. Powołany został do kolegiów redakcyjnych "Zeszytów Majdanka" i "Res Historica". Za swą aktywność naukową otrzymał indywidualne nagrody Ministra Oświaty (1973), Ministra Nauki i Techniki (1976), a dwukrotnie nagrody zespołowe. Sześciokrotnie wyróżniony został nagrodą Rektora UMCS. Także w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim dostrzeżono osiągnięcia Profesora. Z okazji 75-lecia KUL-u i 20-lecia Instytutu Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym został wyróżniony nagrodą im. Ireny i Franciszka Skowyrów "za całokształt pracy naukowej na rzecz Polonii i Polaków w świecie".
Ważnym epizodem w życiu Profesora było także kierowanie w latach 1982-1984 Biblioteką Główną UMCS, co udanie łączył z pracą naukową. W połowie lat dziewięćdziesiątych podjął współpracę z Polskim Radiem, przygotowując cykl kilkudziesięciu audycji historycznych.
Przez lata pracy w różnych środowiskach zyskał szacunek za swą postawę życiową i dokonania naukowe. Okazał się niezawodnym w przyjaźni i koleżeństwie. Wychował całe pokolenie historyków.
Prof. Wieliczko był aktywnym członkiem Oddziału Lubelskiego Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej. W uznaniu zasług położonych w tej działalności, 24 maja 2009 roku, Prof. Mieczysław Wieliczko wyróżniony został dyplomem Honorowego Członka SMZK.
Mieczysław Wieliczko zmarł nagle 20 sierpnia 2009 roku w swoim rodzinnym Jaśle. Pochowany został na Cmentarzu Wawerskim w Warszawie.
______________________
T. Radzik, Profesor Mieczysław Wieliczko. Sylwetka naukowa historyka, "Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin - Polonia", vol. LX, sectio F, 2005, s. 9-13.
